Magellan na Mazowszu

Na majowych Warszawskich Targach Książki, które od kilku lat odbywają się na Stadionie Narodowym, spotkało mnie wyróżnienie honorową Nagrodą Magellana, powstałą z inicjatywy magazynu literackiego "Książki". Wręczał mi tę nagrodę dyrektor Targów (800 wystawców, 100 tys. zwiedzających). Jak pięknie napisano mi w dyplomie: „za kolekcjonowanie piękna polskiego krajobrazu, rozbudzanie wrażliwości i zachęcanie do pielęgnowania w sobie uważności”. Ubiegłymi laty nagroda trafiała m.in. do Olgierda Budrewicza, Elżbiety Dzikowskiej, Marka Kamińskiego, Wojciecha Karpińskiego, Andrzeja Stasiuka, Moniki Witkowskiej, Martyny Wojciechowskiej, Michała Książka. Podróżowali oni po dalekim świecie, na biegunach bywali, zdobywali Koronę Ziemi. Że w tym roku padło na faceta od Mazowsza, więc może ta nasza podwarszawska ziemia mazowiecka także warta grzechu podróżowania. 

 

                                        Pejzaże polskie

Krajobraz polski jest pełen barw i odcieni o niemałej różnorodności. Ukazał się właśnie album z fotografiami pana Chrystiana Parmy i moim tekstem. Zdjęcia, w tym albumie pomieszczone, są  dowodem na to, że w Polsce pejzaży urodnych nie brakuje. Są wszędzie dookoła nas. Jeno trzeba umieć je dostrzec. Pan Chrystian poprosił mnie o wstęp do swojego albumu. Napisałem go i jest on taki oto:

     Jak ludzie, tak i każdy kraj ma swoją duszę. Ważną cząstką tej duszy jest pejzaż. Słowo to bierze się od francuskiego paysage, a znaczy to samo, co polski krajobraz. Obraz kraju. Bardzo często właśnie ten obraz odgrywa istotną rolę w kształtowaniu duszy narodu. Krajobrazy są cząstką narodowego bogactwa. Niewątpliwie są w Europie narody i kraje  wyjątkowo w tym względzie uposażone. A Polska? Jaki jest ten nasz polski pejzaż?
    Polacy swój pejzaż noszą w swoim narodowym istnieniu. Pisał już o tym znakomity średniowieczny dziejopis, Jan Długosz: „Lechitowie, ci zwłaszcza, którzy na polach siedzieli, zostali przez inne pokrewne sobie drużyny, koczujące  p o  l a s a c h, nazwani Polanami, (...) a naród i kraj wszystek począł mianować się Polską”.
     Szczyci się polski pejzaż fascynującym morskim wybrzeżem, malowniczymi pojezierzami i wyżynami, rzekami i jeziorami, lasami dorodnymi, a na południu kraju wznoszą się wysokie góry. Jednak większa część Polski jest położona na wielkim europejskim niżu. Ktoś kiedyś napisał, że to pejzaż niestały, zamglony, bez wyrazistych rysów, bez ostro zaznaczonych granic, otwarty na hulające po tej równinie wiatry ze wschodu i zachodu. To pejzaż, który wiele wysiłku wymaga, a niekiedy i rozpaczy, aby nie dać się zdmuchnąć przeciągom...
    Ta pozornie tylko monotonna ziemia była w historii kąskiem łakomym i mieszkającym pośród niej Polakom przyszło z sąsiadami  toczyć nieustanne boje w jej obronie.
    Polska proza przełomu wieków XIX i XX była przepełniona z miłością kreślonych opisów polskiego pejzażu. Henryk Sienkiewicz, znakomity pisarz i laureat literackiej nagrody  Nobla z 1905 r., opisał był w "Potopie" Polskę widzianą oczami szwedzkich żołnierzy, wkraczających na naszą ziemię: "wzrok ich odkrył krainę wesołą, uśmiechniętą, połyskującą żółtawymi łanami zbóż wszelakich, miejscami usianą dąbrowami, miejscami zieloną od łąk... Jakaś cisza i słodycz rozlana była wszędzie po tej ziemi mlekiem i miodem płynącej. I zdawała się roztaczać coraz szerzej i otwierać ramiona"...
     Akcję swojej powieści „Chłopi” wpisał w wiejski pejzaż inny polski noblista, Władysław Reymont, uhonorowany nagrodą w 1924 r. „A pod nimi, jak okiem ogarnąć, leżały szare pola niby olbrzymia misa o modrych wrębach lasów - misa, przez którą, jak srebrne przędziwo rozbłysłe w słońcu, migotała się w skrętach rzeka spod olch i łozin nadbrzeżnych.” To ziemia ojców i praojców z przeszłych czasów. Ziemia – modlitwa. Podziwiana, opisywana, opiewana po tysiąckroć. Pisał Stefan Żeromski: „Bądź pozdrowiona, przenajdroższa ziemio nasza, którą czciliśmy miłością bezdenną, gdyś była pod otchłaniami wód niewoli. Bądź pozdrowiona teraz i o każdej porze mową naszą tysiącletnią i na wieki wieków świętą!”
     W literaturze polskiej przeszłych czasów niemal zupełnie brak zwykłych beznamiętnych opisów przyrody. Zawsze dominuje uniesienie emocjonalne i uczuciowe ujęcie pejzaży. Dzisiaj czasy już zupełnie inne i my jesteśmy jakby nieco inaczej skonstruowani, przede wszystkim wewnętrznie. Jeśli spojrzymy oczami duszy swojej, zdaje się, iż będzie to możliwe.
     Niekiedy, jak się wydaje, nie wystarczy jednak tylko wiedzieć i odczuwać, karmić się widokiem, cudzymi obrazami i cudzym tekstem, chociażby najbardziej nawet poetyckim. Czasem, wydaje się, trzeba dotknąć swojej ziemi tak, aby - jak legendarny Anteusz - czerpać z niej siłę. Józef Chełmoński, znakomity nasz malarz i jeden z największych europejskich pejzażystów, kładł się wśród zagonów, aby posłuchać tego, co ziemia mu mówi. Kto wie, czy aby w porze żniw nie powinno się wziąć kosy w rękę i kosić, dopokąd na niezwyczajnych takiego wysiłku dłoniach nie pojawią się pierwsze stwardnienia i pierwsze pęcherze. Albo, choćby, zdjąć buty i boso wejść na ściernisko... Bardzo to może być na miejscu w tych czasach dzisiejszych, pełnych efektownych dekoracji, pośród których rozgrywa się hałaśliwy teatr współczesnego życia, gdy szczególniej odczuwa się potrzebę zanurzenia się w takim właśnie rustykalnym, polskim pejzażu, wtulenia się weń całkowicie, jak w bezpieczne łono matki.
     Artystom - w znacznej mierze  - zawdzięczamy nasze widzenie świata. To artyści kształtują nam nasze gusta i najczęściej oni właśnie umożliwili nam otwarcie naszych serc na otaczający nas pejzaż. Wciąż jeszcze, mimo upływu lat ponad dwustu, pozostajemy pod wrażeniem obrazów przyrody, jaki pozostawili nam poeci i pisarze epoki romantyzmu. Któż z nas, Polaków, nie tęskni „do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych”, któż nie wzdycha „do tych pól malowanych zbożem rozmaitem, wyzłacanych pszenicą, posrebrzanych żytem”... tak pięknie opisanych przez Adama Mickiewicza w „Panu Tadeuszu”?
    W dwudziestym wieku krajobraz z wolna przestawał być w centrum zainteresowań literatury i malarstwa.  I wtedy - na szczęście! - narodziła się fotografia. Dzisiaj fotografuje niemal każdy. Lecz tylko nieliczni zostali obdarowani umiejętnością ukazywania czaru tego świata zwykłym, pospolitym pstrykaczom pamiątkowych rodzinnych i urlopowych fotografii. Tacy artyści fotograficy, jak Jan Bułhak, Edward Hartwig, Paweł Pierściński polską fotografię pejzażową wydźwignęli na wyżyny. 

PS. Chciałem tu dać jakieś zdjęcie p.Parmy, ale nie udało mi się ściągnąć ich z domeny publicznej w internecie, musiałem więc wrzucić do tego blogu kilka swoich, a więc autora od ś.p.Chrystiana Parmy niewątpliwie  gorszego.

 Czyżyk na drogę

 

       Autor tej książki, p.Piotr Brysacz pochodzi z podlaskiego Zambrowa, mieszka w świętokrzyskich Kielcach, rusza go Suwalszczyzna. Jest dziennikarzem, wolnym strzelcem, autorem m.in. zbioru wywiadów „Patrząc na Wschód. Przestrzeń, człowiek, mistycyzm”, współorganizuje także wspólnie z Piotrem Malczewskim festiwal literacki Patrząc na Wschód w Budzie Ruskiej nad Czarną Hańczą.

      "Czyżyk na drogę. Rozmowy o przyrodzie" jest zbiorem wywiadów o przenikaniu się natury i kultury, o tym, czym jest natura, przyroda, przestrzeń, krajobraz, jak wpływa na człowieka, czy krajobraz, w jakim wzrasta się w dzieciństwie, ma wpływ na to, kim jesteśmy; dlaczego, skoro wiemy, że natura jest elementem podstawowym dla dobrego funkcjonowania, odwracamy się od tej natury… Rozmawiał z Anną Kamińską, Adamem Wajrakiem, Adamem Robińskim, Krzysztofem Czyżewskim oraz Stanisławem Łubieńskim, także i ze mną. Pytał czym natura jest dla mnie, w jakim krajobrazie wzrastałem, na co patrzyłem w dzieciństwie, czym mnie uwodzi krajobraz polski, jakie są te spotkania…

      Pytał mnie m.in. Pan Piotr jaka jest różnica pomiędzy „być” a „widzieć”? Odpowiedziałem mu tak.

     „Być”, to stan bierny, niczego od nas nie wymaga, po prostu się jest... Jest pan tu u mnie, siedzi pan na tym fotelu, i całe życie może tak pan „prze-być”. „Widzieć” zaś, to wysiłek, widzieć, to dostrzegać, być uważnym, wyczulonym, wrażliwym... Gdyby mnie pan wsadził z zawiązanymi oczami do helikoptera i wyrzucił w jakimś lesie podwarszawskim, to myślę, że potrzebowałbym najwyżej pół godziny, żeby panu powiedzieć, gdzie jesteśmy. Bo każdy las jest inny. Ba! Każde drzewo w tym lesie jest inne, każde ma swoje własne cechy osobnicze, indywidualne oblicze, chociaż nam się wydaje, że one wszystkie takie same, jak rosyjscy żołnierze paradnym krokiem maszerujący na moskiewskim placu u stóp Kremla na defiladzie. To trochę również tak, jak z Chińczykami. Dla nas każdy jest żółty i ma skośne oczy, a przecież jazdy jest inny na swój własny sposób. Podobno zresztą oni to samo mówią o nas.

      Myślę zresztą, że gdyby pan przypadkiem mnie zawiózł na przykład w rejon Wykusu w Kieleckiem, to też bym wiedział, gdzie jestem. Bardzo często tam jeździłem Wysiadałem z autobusu pośpiesznego relacji Warszawa – Szczawnica gdzieś pod Suchedniowem i szedłem w las. Zawsze tam jeździłem jesienią, bo w okolicach Warszawy nie ma tych przepięknych, jesiennych kolorów lasów bukowych, na naszym Mazowszu nie rosną albowiem buki, proszę pana...

      Nas, miastowych, ciągnie przede wszystkim do lasów. Od krajobrazu leśnego jednak ważniejszy dla nas jest krajobraz otwarty, polny, architekci krajobrazu mówią o takim: kulturowy. Ja to powtarzam do znudzenia i powtórzę raz jeszcze: my swoją nazwę – Polska – wywodzimy od pól, Polska, to nic innego jak kraj pól, nazwa Mazowsze zaś to ojczyzna ludzi umazanych ziemią, utrudzonych pracą na roli. Moje imię, Lechosław, wywodzi się od „leszków” – tak nazywano ludzi mieszkających po lasach – albo od słowa „lechy”, co oznacza skibę.

     Jesteśmy wszyscy z tych pól i z tego otwartego, polnego krajobrazu, z tych łanów zbóż, zaoranej ziemi, z tych płaskich jak naleśnik łąk na skraju lasu... To wszystko jeszcze do niedawna było w tym mazowieckim pejzażu widoczne, ale to świat, który odchodzi... Bo nie opłaca się uprawiać ziemi, siać i zbierać...

     Miałem szczęście – jako działacz ochrony przyrody – latać nad tą mazowiecką ojczyzną helikopterem. Z lotu ptaka widać trzy krajobrazy: Puszczę Kampinoską, z góry bardzo przeciętną, z wydeptanymi przez łosie ścieżkami na bagiennych łąkach; widać też fenomenalną Wisłę. Gdy człowiek spojrzy na nią z góry, to jeży się przeciwko tym wszystkim pomysłom regulowania tej rzeki, wpuszczaniu jej w kanał i grodzeniu zaporami. Z góry widać jeszcze jeden krajobraz: takiego niechlujstwa nie ma chyba nigdzie na świecie.

      Polskie gospodarowanie przestrzenią jest nadzwyczajnie okropne. Otoczenie wielkich miast zwłaszcza, gdy patrzeć na nie z góry. Antoni Kroh, pisarz, etnograf, wybitny znawca kultury ludowej, pisze w jednej ze swoich książek, że w latach 70. XX wieku, gdy z polskiego krajobrazu odeszła XIX-wieczna wieś, zaczął się jeden wielki chaos, który trwa do dziś. To z góry doskonale widać: jakieś Gargamele we wściekłych kolorach, stawiane jak i gdzie się komu podoba...

      Skąd w nas takie bezguście szpecące polski krajobraz? Gdy przeczytałem niedawno w „Gazecie Wyborczej”, że wielka pacyficzna wyspa śmieci ma wielkość pięciu czy dziewięciu województw mazowieckich, to się zacząłem zastanawiać, czy my w ogóle mamy jakiekolwiek pojęcie o skali zbrodni, jakiej się dopuszczamy na przyrodzie… Bo może się okazać, że jest już za późno, by się nad takimi sformułowaniami zastanawiać…

       To dość trudna sprawa… Myślę, że naród polski nie kocha swojego kraju, bo własnego mieszkania nie zaśmieca się tak strasznie jak Polacy zaśmiecają swój kraj. Nad tym nieszczęsnym narodem trzeba zacząć pracę od postaw. Kto to ma robić? Niewątpliwie: czas. Przecież jednak trzeba mu w tym pomóc. Zacząć powinien telewizor i ambona. Ba, trzeba by wpierw wyedukować i telewizje, i kaznodziei, z biskupami zresztą włącznie. Papież Franciszek to wie, ale wygląda, że tylko on jeden...

     Ładnie zrecenzował książkę znakomity ptasiarz p.Arkadiusz Szaraniec w swoim blogu „Plamka Mazurka”. „Czyżyk na drogę” to świetny tytuł (choć w środku mało jest o ptakach), jakże trafny na cykl z motywem podróży w tle i podtekście, także tym najgłębszym. Teksty jak rzadko które nadają się do dziobania na wyrywki, smakowania poszczególnych zdań, potem całości.               

      Wszyscy rozmówcy poszukują, podróżują, dążą, „nosi ich” , a przy tym umieją zauważyć wąską ścieżynkę, która wiedzie gdzieś w bok od utartego szlaku, i co najważniejsze – pójść właśnie tamtędy. Snują rozmowy o przyrodzie (taki jest podtytuł), ale – to jedyny wspólny mianownik - żaden z nich nie jest profesjonalnym przyrodnikiem z dyplomem renomowanej uczelni, choć stale mają do czynienia z naturą, krajobrazem, lasem, polem, łąkami, zagajnikami, strumykami, tym co rośnie, płynie, fruwa. To pasjonaci, co się czuje od razu, po pierwszym dziobnięciu. I po każdym następnym. Tylko taki ktoś może określić, że „widział staw z ognistobiałym łabędziem”, a łąkę nazwać „przepastną”.

       To bardzo interesująca książka. Nie obłowi się  jednak autor na niej, a może i poniesie straty. Nabyć ją można chyba wyłącznie przez internet, np. przez www.sklep.magazynkontynenty.pl. Wydawca ma własną stronę internetową i jest obecny na facebooku. Jakby co, wyguglujcie sobie te dwa słowa: paśny buriat.