O kilka kroków od Warszawy:
Jabłonna
|
Pałac w Jabłonnie na XIX-wiecznej ilustracji. |
Jabłonna leży o kilka kroków od Warszawy, często ją odwiedzam, bo niedaleko, a miejscowość zacna, znajdujący się tam pałac niepośledniej wartości architektonicznej, pałacowy park nadzwyczaj urodziwy, a historia Jabłonny poruszająca i niewiele podwarszawskich pałaców może się tak interesującą historią poszczycić.
Jeszcze kilka mil drogi - a oto zza wzgórza
Piękna się, ocieniona Jabłonna wynurza.
Idź odwiedzić tę ustroń stopy pobożnemi,
Bo tutaj żył przed laty bohater tej ziemi.
Zwiedź ten cienisty ogród - może gdzie w altanie
Sam Józef Poniatowski przed oczy ci stanie
W sutej, żołnierskiej burce, w kaszkiecie hułana.
Taką zobaczył Jabłonnę Władysław Syrokomla we "Wspomnieniach pielgrzyma" z roku 1861 i wybaczmy mu te rymy, tak rozkosznie naiwne i proste. Przez dziesiątki lat żywili się Polacy coraz bardziej, z upływem lat rosnącą i olbrzymiejącą postacią księcia Józefa.
Całą Jabłonnę wypełniała dla mnie światowo-rycerska postać księcia Józefa Poniatowskiego - wspominał Wiktor Gomulicki w jednej ze swoich nowel, której akcja rozgrywa się m.in.w żydowskiej bryczce, jak dzisiejsze autobusy przewożącej pasażerów na trasie z Pułtuska do Warszawy, a którą to trasę Gomulicki po wielekroć przemierzał. Pisał tedy: "Z okna izby zajezdnej przyglądałem się bramie żelaznej wiodącej do jego niegdyś parku. Przy podjeździe leżały tam dwie olbrzymie kule kamienne, przez kratę było widać zwężającą się perspektywicznie aleję nagich, skostniałych od mrozu drzew parkowych. Zdawało mi się nieraz, a z mgły przesłaniającej głębię parku, wysuwa się bez szmeru biały łabędź sani książęcych, a na nim młodzieniec w burce, z małymi na rumianej twarzy >bakenbardami<, z oczyma ciskającymi błyskawice."
W Jabłonnie o każdej porze roku jest ładnie, także w porze bezlistnej,
ale najładniej jest kolorową jesienią, ale i zimą tam zajść warto, zimą
albowiem Jabłonna ukazuje zupełnie inne oblicze i ono jest bardzo, ale
to bardzo urodziwe. Przed sześciu laty zima była śnieżna mocno, byłem
tam z gromadą przyjaciół. To zdjęcie wykonałem w styczniu, a zima styczniowa lutą była wówczas niezmiernie.
|
Były takie zimy na Mazowszu, także i w Jabłonnie;styczeń w roku 2010. Fot.L.Herz |
Pałac w Jabłonnie powstał nie jako zimowa, lecz jako letnia rezydencja. Zapewne większość z nas nie wie, że moda na podmiejskie wille rozpoczęła się w Warszawie około roku 1770 i że w Jabłonnie jedna z willi najpierwszych powstała, a dodajmy, że stoi tam nadal i to od lat 235. Dzisiaj, w którą by stronę wokół Warszawy nie pojechać, wszędzie aż roi się od letniskowych działek, domów i podmiejskich willi. Żadna z nich willi w Jabłonnie nigdy nie dorówna.
Willa podmiejska w Jabłonnie nie jest zwykłą willą książęcą, to mały pałac, nie byle kto ją zamawiał, nie byle kto projektował. Ten pałac powstał na zamówienie ówczesnego właściciela Jabłonny, późniejszego prymasa, księcia biskupa Michała Poniatowskiego. Na
podmiejską willę miejsce było akuratne, trzeba je było tylko zagospodarować
odpowiednio, do budowania został powołany twórca warszawskich Łazienek, Dominik Merlini. W latach 1775-79 powstała w Jabłonnie bardzo piękna budowla o kształcie "na pograniczu skromnej rezydencji podmiejskiej i pawilonu towarzyskiego", jak to określił Tadeusz Broniewski. Wciąż dzieło Merliniego oglądamy, tylko nieco potem było przebudowane, bardzo zresztą udatnie, przez Henryka Marconiego w roku 1837. Wespół z pawilonami oficyn, również autorstwa Merliniego, oraz z oranżerią, wystawioną wedle projektu Szymona Bogumiła Zuga, tworzy całość o dobrych proporcjach i szlachetnej prostocie.
|
Dwa spojrzenia na pałac w Jabłonnie, od dwóch stron, ze wschodu i z południa. Fot.L.Herz |
Spośród
kilku postaci, związanych z Jabłonną, najmocniej pamięta się
księcia Pepi. Książę Józef Poniatowski tu właśnie częściowo
spędzał swoje "politycznie bezczynne lata", jak to się
ładnie zazwyczaj ujmuje w zgrabne słowa. Gdy Stanisław August
namawiał bratanka do udziału w polityce, pisał książę do
królewskiego stryja: "chciałbym sobie siedzieć spokojnie w
Jabłonnie". Nie były to najlepsze lata późniejszego bohatera
narodowego, a po śmierci w nurtach Elstery - dodajmy - również
bohatera romantycznego. Bardzo byronowska była ta śmierć. I
bardzo niepotrzebna, chyba że na potrzeby legendy.
|
Najbardziej znany obraz, przedstawiający śmierć księcia, namalował go January Suchodolski. |
Jeśli
gdziekolwiek na podwarszawskim Mazowszu pozostały ślady
zakotwiczającej się romantyczności, są one tutaj właśnie, a nie
w pozbawionej narodowego charakteru sentymentalnej Arkadii koło Łowicza. Właśnie tu, w Jabłonnie, w cieniu legendy jakże
polskiego bohatera. Z wszystkimi jego ułomnościami i zaletami. Książę
Józef Jabłonnę odziedziczył. Korzystał z niej, zapisał się w
jej dziejach najtrwalej, ale nie on był tym, który Jabłonnę
stwarzał. On dawał Jabłonnie charakter. Barwił jej życie.
Nasycał swoimi słabościami i temperamentem, swoją
indywidualnością. Jabłonnę kształtowali inni. Pora, aby ich
również przedstawić. Zatrzymajmy się przy kilku postaciach.
Pierwszą
znaną osobistością, rezydującą w Jabłonnie, był Karol
Ferdynand Waza, biskup wrocławski i płocki, opat mogilski,
czerwiński i tyniecki, książę raciborski i opolski. Jak pisał o
nim Paweł Jasienica w "Rzeczpospolitej obojga narodów",
ksiądz biskup był małomówny i nietowarzyski, zamknięty w sobie i
zawsze byle jak ubrany, posiadał jednak przygarść zalet, których
kraj pragnął, niczym kania deszczu. Karol Ferdynand uchodził za
skąpca, ale gospodarzem był znakomitym, swoje dobra kościelne
doprowadził do stanu kwitnącego, na potrzeby społeczne umiał nie
szczędzić grosza. Wróg pustosłowia, rzeczywiste potrzeby szanował
i lubił otaczać się ludźmi do rzeczy. Zdecydowany i stanowczy,
zawsze wiedział czego chce.
Był
kandydatem na tron królewski. W roku 1648 w czasie elekcji walczył
o ten tron z Janem Kazimierzem. Podczas elekcji czekał na jej wynik
w swojej Jabłonnie, "gościnnie w niej tęgo poił szlachtę",
a gdy szala zwycięstwa poczęła się przechylać na korzyść jego
brata, który w tym samym czasie czekał na wyniki w bardzo stąd
blisko położonym Nieporęcie, ogłosił rezygnację. Elegancko się zachował,
przyznać trzeba.
W
roku 1773 od kapituły nabył rezydencję późniejszy prymas, biskup
i książę Michał Poniatowski. To on nadał rezydencji szlif, nadal
widoczny i dzisiaj. I to on do budowy najął Dominika Merliniego. Merlini
do Polski przybył jako trzydziestoletni młodzieniec i w Polsce zrobił
oszałamiającą karierę. Już trzydziestojednoletni był
warszawskim budowniczym. W wieku lat 38 uzyskał nobilitację i
signor Merlini został imć Merlinim. Kształtował wnętrza
warszawskiego zamku królewskiego, potem zajął się Łazienkami,
wreszcie przystąpił do projektowania zespołu pałacowego w
Jabłonnie. Gdy budowa została zakończona w roku 1779, Merlini miał
lat czterdzieści dziewięć. Pozostało mu jeszcze osiemnaście.
Urodził się jako Włoch w Italii. Gdy umierał jako polski
szlachcic w polskiej Warszawie, od roku była ona okupowana przez
Prusaków, a szesnaście lat po śmierci Merliniego miał zginąć
najsławniejszy z lokatorów zbudowanego przezeń pałacu, książę
Pepi.
W czasie, gdy
Dominik Merlini kształtował w Jabłonnie swoje dzieło, młody
książę był jeszcze szesnastoletnim młodzieńcem o urodzie
cherubina, obkomplementowywanym na austriackim dworze cesarskim.
Pałacyk zawierał tylko mieszkanie właściciela; natomiast
apartamenty gościnne oraz dwór prymasa mieściły się w dwóch
pawilonach bocznych, z których lewy zwany jest królewskim, na
pamiątkę bytności Stanisława Augusta w Jabłonnie. Kształtował
park Szymon Bogumił Zug, który zaprojektował i wystawił grotę,
wieżyczkę i kiosk chiński, a samemu parkowi nadał charakter
krajobrazowy. Później nieco wybudowano zaprojektowaną przez Zuga
oranżerię, skośnie ustawioną poza prawym pawilonem.
|
Oranżeria pałacowa, klasycyzm doskonalszy od doskonałego. Fot.L.Herz |
Styl
w jakim pałac wybudowano określany jest jako klasycystyczny,
chociaż ta budowla nie jest taką w pełni. "Reminiscencje
baroku splatają się tu z elementami klasycyzmu we francuskiej
redakcji", jak to określiły autorki opracowania tyczącego
Jabłonny w "Katalogu zabytków sztuki w Polsce". Barokową
jest przede wszystkim bryła pałacyku z okrągłym salonem na osi,
wysuniętym w postaci trójbocznego ryzalitu w elewacji ogrodowej.
Szczególnie charakterystycznym motywem całej kompozycji jest
wieżyczka na osi środkowej fasady, zwieńczona hełmem z kulą.
|
Dwie fasady pałacu, frontowa i ogrodowa. Fot.L.Herz |
Całkowicie
odmienne są obie elewacje. Gdy patrzeć na nie, wydaje się, iż
przynależą do zupełnie innych budowli. Frontowa jest mniej
jednolita od ogrodowej. W elewacji ogrodowej dominuje wysunięta i
przewyższająca całość o piętro część środkowa mieszcząca
salę balową. Ten sposób rozwiązywania centralnej części budowli
pałacowej stosowany był w osiemnastowiecznej architekturze
francuskiej i angielskiej. W Polsce pojawił się w architekturze
pałacowej w wielu odmianach. Kompozycja elewacji ogrodowej pałacu w
Jabłonnie należy do najwcześniejszych klasycystycznych rozwiązań
tego typu w Polsce.
Jest
w Jabłonnie trochę sarmatyzmu, szczypta angielszczyzny, co nieco
francuszczyzny i jest spora porcja dramatu. Po samobójczej śmierci
prymasa, rezydencja przeszła w ręce księcia Józefa
Poniatowskiego. W Jabłonnie książę przyjmował swoich gości w
salonach i pokojach na parterze pałacyku. Mieszkał skromnie i swoje
pokoje skromnie wyposażył. Tylko na ścianach zawisło nieco
militarnych pamiątek, trochę okazów z jego świetnej kolekcji
broni oraz szkice Orłowskiego, a wśród nich jeden przedstawiający
bitwę pod Zieleńcami. Było to pierwsze polskie zwycięstwo w polu
od czasów wiktorii Jana III Sobieskiego. 18 czerwca 1792 książę
osobiście poprowadził polską armię do zwycięstwa na wojskami
carskimi. Niespełna dwa miesiące wcześniej zawiązana została
konfederacja targowicka, do której później przystąpił stryj
księcia i jego protektor, król Stanisław August Poniatowski. A że
potem naczelnikiem wojskowym został obrany Tadeusz Kościuszko, a
nie on właśnie, więc też książę Józef miał powody, by być
zgorzkniałym. Zgorzknienie zmienił na wesołe życie. Czy jednak
nie była to tylko maska bawidamka, jaką narzucił sobie dla ukrycia
rozczarowań, jakich mu los nie szczędził w tym czasie?
Zawsze
otoczony gronem gości, spędzał wiele czasu albo w swoim
warszawskim Pałacu pod Blachą, albo tutaj, w Jabłonnie, gdzie
panowała pełna swoboda, a goście księcia żyli wedle własnego
rozkładu dnia. Kiedy chcieli, to wstawali, potem gawędzili przy
śniadaniu, następnie mężczyźni udawali się na dół do tzw.
kawiarni, i dalej gawędzili, paląc tytoń turecki na długich
cybuchach. Przez następne godziny Poniatowski albo grał w piłkę
"rakietem" albo oddawał się jeździe konnej. Kobiety natomiast, po
śniadaniu i rannej toalecie gromadziły się u pani Vauban.
Kilkakrotne uderzenie w dzwon chiński zwoływało gości i
domowników na wykwintny obiad na modłę francuską. A wieczorami
spacery w powozach lub konno, rzadziej przejażdżki wielkimi
łodziami po Wiśle.
|
Popiersie damy, bardzo z epoki, ten wizerunek można w Jabłonnie zobaczyć. Fot.L.Herz |
Krąg
złotej młodzieży z otoczenia księcia nosił wówczas tzw. mundur
Jabłonny, mocno kolorowe i pstrokate odzienie. Więc młodzieńcy
młodzi i młodzieńcy już nieco podstarzali, zakładali na się
frak jasnozielony, żółto podszyty, z czarnym kołnierzem i
złoconymi guzikami z wyobrażeniem konia angielskiego, z napisem
"Jabłonna", albo kamizelkę, często pasową, suto
szamerowaną złotem, na huzarską modłę. Ten ubiór plus kult
konia, huzara i romansów "tworzyły swoistą mieszaninę
sarmatyzmu ze snobistyczną, arystokratyczną modą na
angielszczyznę".
To
prawda, że nie były to najlepsze lata w życiu księcia. Najlepsze
przyszły potem. Razem z Napoleonem. I już nie miał książę czasu
na Jabłonnę. Tych najlepszych lat
było zresztą zaledwie kilka, jakże jednak intensywnie przeżytych!
Zaangażował się uczuciowo, jak się zdaje po raz pierwszy, na
pewno już dozgonny. Został jedną z najważniejszych postaci
Księstwa Warszawskiego, utworzonego przez Bonapartego. Został
kawalerem francuskiego orderu Legii Honorowej, generałem, ministrem
wojny i wodzem naczelnym armii Księstwa, marszałkiem Francji.
Osłaniając odwrót armii francuskiej poległ pod Lipskiem w roku
1913.
O, ironio! Dopiero po śmierci - kto wie, czy nie będącej
wyborem świadomym - poczęła rosnąć jego postać, aż nowy jego
wizerunek przesłonił już całkowicie niemal lata Jabłonny i teraz
wszyscy go pamiętają takim, jakim jest na konnym pomniku dłuta
Thorvaldsena, stojącym na warszawskim Krakowskim Przedmieściu.
W
jakiś czas po śmierci księcia właścicielką Jabłonny została
Anna z Tyszkiewiczów Potocka, po rozwodzie z Aleksandrem Potockim od
roku 1821 żona byłego adiutanta Napoleona, gen. Stanisława
Dunin-Wąsowicza. Popularna Anetka była uzdolnioną malarką i
projektantką ogrodów. Jej staraniem wokół pałacu powstał bardzo
malarski park o dużych walorach krajobrazowych, romantyczny lecz nie
sentymentalny, co godne podkreślenia. Na bocznej ścianie pałacu
została wmurowana tablica. Pod klasycyzującą płaskorzeźbą,
przedstawiającą zadumaną niewiastę w antycznym stroju, siedzącą
pod piramidą, widnieje napis: "Ustronie bohatera... potomkom
przekazuię 1837 A.D.W." Pod napisem głowa amorka. Jakież to
romantyczne!
|
Romantyczne pamiątki romantycznego bohatera. Fot.L.Herz |
Po
przeciwnej stronie pałacu, w pewnej odeń odległości, stoi inna
romantyczna pamiątka romantycznego bohatera: łuk z napisem
"Poniatowskiemu", zaprojektowany około roku 1840 przez
Henryka Marconiego. Ten łuk miał swoje romantyczne odpowiedniki
gdzie indziej: pomniki księcia Józefa wzniesiono w Puławach i w
Zofiówce na Ukrainie. O kilka kroków od łuku w Jabłonnie widnieją
ruiny romantycznej groty.
Park
w Jabłonnie jest wyjątkowy i można w nim spędzić nawet i
kilkadziesiąt minut i to bez minuty znudzenia, chociaż nie należy
do parków dużych i ma zaledwie trzydzieści hektarów powierzchni.
Niewiele w nim widać z pierwotnego założenia z czasów królewicza
biskupa Karola Ferdynanda. Główną pracę wykonał Szymon Bogumił
Zug po roku 1778, który to co było przekomponował, to i tamto
dołożył i wówczas powstała ta aleja dojazdowa, okalająca
trawnik przed pałacem. Potem do roboty wzięła się Anetka;
powstały nowe dukty widokowe i nowe perspektywy się odsłoniły.
Niestety, wybudowanie wału ochronnego nad Wisłą w końcu wieku
XIX, zamknęło perspektywę najważniejszą i zlikwidowano wtedy
sadzawkę od strony fasady ogrodowej.
|
W balowej sali. Fot.L.Herz |
Pośrodku
pałacu za najpiękniejsze pomieszczenie uchodziła zawsze sala
balowa, ukształtowana przez Merliniego. Wnętrza wciąż pełne są
dzieł sztuki, ale to już zupełnie inne obrazy, akwarele i ryciny
oraz meble, przybyłe tutaj dopiero po drugiej wojnie światowej,
ponieważ wyposażenie pierwotne, po odebraniu Potockim Jabłonny w
toku 1945, zostało przez nich wywiezione za granicę. W niektórych
salach odkryto fragmenty fresków z wieku XVIII, najpewniej będące
dziełem Szymona Mańkowskiego. W podziemiach znajdują się
malarskie dekoracje Antonio Travellego, poleconego prymasowi
Poniatowskiemu przez arcybiskupa Sierakowskiego ze Lwowa. Trzeba być
nieco upartym, aby móc obejrzeć te wnętrza, niechętnie
udostępniane do zwiedzania zwykłym śmiertelnikom. Żal trochę, że
nie ma tu biograficznego muzeum księcia Józefa, który na nie
zasługuje. Jest za to ekskluzywna restauracja w podziemiach i tam
każdy przy kawie lub kotlecie może podziwiać freski Travellego.
|
Satyr w pogoni za nimfami wśród rzecznego szuwaru. Fresk Travellego w podziemiach pałacu. Fot.L.Herz |
To,
co widać w Jabłonnie dzisiaj, to po zniszczeniach wojennych w roku
1944 zostało odbudowane nakładem państwa. Nazywając rzecz po
imieniu: jest to w dużej mierze rekonstrukcja, lecz bardzo udana.
Nad odbudową kształtu architektonicznego czuwał Mieczysław Kuźma,
nad odbudową wnętrz miał pieczę Tadeusz Wierzejski, ogrodem
zajmował się Gerard Ciołek. W roku 1953 rezydencję przekazano
Polskiej Akademii Nauk. Odbywały się w Jabłonnie liczne naukowe
sympozja i międzynarodowe spotkania ludzi kultury, literatów,
dziennikarzy, bywają spotkania polityków. W roku 1977 odbyły się
w pałacu pierwsze śluby cywilne, a jeden z takich ślubów opisał
Jerzy Andrzejewski w powieści "Miazga" i chociaż jest to
literacka fikcja, jednak zawiera wiele prawdziwego obrazu, dość
dosadnie charakteryzującego pewien okres w życiu pewnych warstw o
pewnym znaczeniu w okresie PRL-u. Pałac dzisiaj zarabia na siebie głównie
organizacją wesel i jest wynajmowany często jako dekoracja przy
realizacji zdjęć do różnych filmów. Wypada w nich
pierwszorzędnie.
Dostępny jest publiczności park pałacowy, jest wspaniały, ale ostatnio stał się nieco zaniedbany, pewnie dlatego, że jest otwarty dla publiczności jako park miejski, ranią oczy potłuczone latarnie parkowe i tynk odpada z oranżerii i z Łuku Poniatowskiego, a chińska altana jak czekała na remont przed laty, tak czeka, zapuszczona, otoczona ogrodzeniem. Wciąż na szczęście rosną tam drzewa wielgaśne, a wśród nich najokazalsze na Mazowszu modrzewie, ach! jakież to są drzewa ogromne, jakże wysokie, o poradlonej korze swoich pni, pięknych jak bywa piękną starość. Wędrując od parku z biegiem Wisły zobaczy się rosnące wśród pól ogromne nadwiślańskie topole czarne, imponujące drzewa, tutaj o prezencji, jakiej gdzie indziej nad Wisłą topole mieć się nie zdają.
Sześć lat temu o zimowej porze poszedłem z przyjaciółmi nad Wisłę koło Jabłonny. Już za przeciwpowodziowym wałem ochronnym znajduje się teren rezerwatu przyrody "Ławice Kiełpińskie", prowadzi tam wąska ścieżka, którą przegradza kilka drzew, powalonych przez bobry. Nad rzeką czekał tam na nas pejzaż niezmieniony od setek lat, krajobraz jaki oglądali zapewne jeszcze mazowieccy książęta. Przed sześciu laty zima styczniowa była śnieżna mocno, chociaż szary był dzień i chmurny, zupełnie nie pocztówkowy, a przecież było tam tak, jak trzeba, nad tą Wisłą koło Jabłonny. Za kilka dni tam znowu będę. Podobno ma prószyć śnieg...
|
Zimowa Wisła pod Jabłonną w dniu bezsłonecznym, pod niebem szarym. Fot.L.Herz |
W tekście tym wykorzystałem fragment swojej książki "Klangor i fanfary", która ukazała się w r.2012 nakładem Wydawnictwa Iskry.