Zima w Ponurzycy

   Na tegoroczne święta Bożego Narodzenia powinienem w tym blogu opublikować post pasujący do tych świąt, najlepiej zimowy, a jeszcze lepiej żeby był on aktualny, ale jakoś śniegowi nie śpieszno na Mazowsze tej zimy. Wygląda na to, że na  zimę zimową jeszcze będzie trzeba nieco poczekać. A tak w ogóle, to marnie bywa ostatnimi laty ze śniegiem na Mazowszu. Wszak jednak bywały śniegi zawzięte. Zapuszczałem się wtedy na podwarszawską mazowiecką prowincję i z radością cieszyłem śnieżnym krajobrazem. Miejsc zimowo malowniczych jest sporo wokół Warszawy, a do najładniejszych należą zimowe krajobrazy okolic Ponurzycy. Sporo o tej wiosce pisałem, w mojej ostatniej książce cały rozdział tej wiosce poświęciłem. Fragmenty jego teraz w tym blogu pomieszczam, zachęcając do lektury całości w książce. Tam jednak  nie ma zimowych fotografii z Ponurzycy. Więc one niech się znajdą tutaj, w tym blogu. Wybrałem do tego postu fotografie z jednego dnia zimowego w roku 1995. Nigdy przedtem, ani potem, takiej zimy tam nie przeżywałem. Dzień zrazu chmurny, tuż przed zmierzchem wypiękniał. Dobrze mi wtedy było w Ponurzycy.

   Ponurzyca  jest wioską rzuconą w mazowiecki, leśny krajobraz, za górami, za lasami położoną, dotrzeć do niej niełatwo.  Od ponad czterdziestu lat ją  odwiedzam. Nie dojeżdżają do niej autobusy, najbliższy przystanek kolejowy jest oddalony o kilka kilometrów leśnej wędrówki, a w tym lesie pełno gór piaszczystych i bagiennych torfowisk, nad głowami wędrowcy ponuro kruki kruczą i przenikliwie, niczym tolkienowskie Nazgule, nawołują się myszołowy. Samochodem dojechać też niełatwo, droga zawiła, a w zimie  po kilkudniowych opadach śniegu Ponurzyca jeszcze bardziej oddala się od świata.

  Ciągnie mnie tam ogromnie. Niby blisko od miasta, a daleko, bo wioska zagubiona pośród lasów i okoliczny krajobraz  jakiś taki nie całkiem tradycyjnie mazowiecki, tu przypomina odległą tajgę, tam jest pogarbiony i rozfalowany całkiem nie podwarszawsko, strumyki przez ten krajobraz płyną, tu i tam widnieją głazy polodowcowe, piaszczystych wydm też nie brakuje, po lasach kryją się torfowiska o magicznej prezencji, łosie po mokradłach kroczą dostojnie, przy drogach i dróżkach, na wiejskich i leśnych rozdrożach i przydrożach moc kapliczek strzeże Ponurzycę przed czartami, bo miewały one tutaj swoje interesy i jak zwykle szło im o ludzkie dusze.

   Ponurzyca wioską jest niewielką, lecz rozległą, to kilka kolonii, rzuconych w krajobraz mazowieckiego lasu. Jest wymarzonym terenem dla badań krajoznawczych, etnograficznych, kulturowych, mogłaby być świetnym  tematem niejednej pracy naukowej.  Nawet tego, dlaczego wieś Ponurzycą nazwano, nie wiadomo dokładnie. Czy dlatego, ze ten odludny, leśny krajobraz ponuro się przedstawiał tym którzy tu jako pierwsi zamieszkali? A może dlatego, że  wieś ukryta jest "po norach",  w zagłębieniach terenu ładnie tam ukształtowanej krawędzi polodowcowej równiny, opadającej ku dolinie Wisły blisko czterdziestometrowym skłonem. Jak na Mazowsze wysokość to wcale znaczna.
     Z kilku miejsc na grzbiecie skarpy widać oddalone o kilka dobrych kilometrów wieże zamku książąt mazowieckich w Czersku, podobno nawet pałac kultury w Warszawie jest stamtąd widoczny. Z roku na rok na tej skarpie coraz mniej miejsc, z których to widać, jeszcze przez wiele lat po skończonej wojnie niemal cała skarpa była bezleśna, to można zobaczyć na mapach z tamtego czasu. Gdy w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku projektowałem szlaki turystyczne dla tej okolicy, szlak wzdłuż tej skarpy był bardzo widowiskowy, dzisiaj większość jego trasy wiedzie młodymi sosnowymi borkami, które w Ponurzycy bezpardonowo wkroczyły na tereny porolne.     

     Ponurzyckie Góry są porozcinane dolinkami,  płyną nimi wąskie strumyczki o czystej wodzie i piaszczystym lub żwirowym dnie. Najładniejsza struga nosi nazwę Ślepota i malowniczo pośród wzgórz meandruje. Jest jeszcze Maćkowa Woda, która często wysycha, ale jak o przedwiośniu płynie, to na całego, tworząc miniaturowe wodospadziki. Pośród pól i na przydrożach tkwią polodowcowe głazy, są i piaszczyste wydmy, osiągające niekiedy znaczne rozmiary. Ogromne tutaj bogactwo krajobrazów. Bo to i uprawne pola, chłopskie borki, olszynki i brzezinki, ale i niemal puszczańskiego charakteru wilgotne i bagienne bory, będące pozostałościami historycznej Puszczy Osieckiej.

     Pojawiam się tam od ponad czterdziestu lat i przynajmniej raz w roku. Fascynująca jest obserwacja następujących w okolicy przemian cywilizacyjnych.  Część wsi  znajduje się akurat we wczesnym stadium przepoczwarzania się. Malownicza polska wioska, jaką pamiętam sprzed ćwierćwiecza, zawsze była wioską ubogą, wokół laski i piaski,  marnej klasy grunty rolne. Domy były tam drewniane, ale o dobrych proporcjach, ubogie, ale wydawały się być na miejscu, nieźle wpisane w krajobraz. Minęły lata i stoją tam teraz domostwa murowane, zbudowane tzw. metodą gospodarczą, przez właścicieli i osoby zaprzyjaźnione. Jeszcze tu i tam widnieją drewniane stodoły kryte strzechą, ale długo już nie pożyją. 

     Na opuszczone tereny porolne wkraczają sosnowe samosiejki, lasu coraz więcej i bardzo brakuje polnych enklaw wśród lasu. Rolnictwo w Ponurzycy przestało się  opłacać. Za wiele roboty, za mało zysku. Większość gruntów rolnych zalesiono. Z roku na rok więcej tu lasów. Ich fragmenty czynią wrażenie nawet na wyrafinowanych smakoszach przyrody. Najbardziej wartościowe są znajdujące się pośród tych lasów wysokie torfowiska. W okolice Ponurzycy chętnie prowadzę swoich gości, którym chcę pokazać zaczarowany, pełen ciszy, spokoju, tchnący dziwną melancholią świat. I samotnie też wcale często wędruję w tamte strony. Może kiedyś się tam spotkamy? Może akurat będzie to dzień zimowy, śnieżny jak należy, malowniczo malowniczy.

Kampinos

Puszcza  Kampinoska sąsiaduje z Warszawą, zaczyna się tuż za granicami miasta. Swoją nazwę wzięła  od wsi Kampinos. Wieś Kampinos jest oddalona od Warszawy o 40 kilometrów. Większość z warszawiaków nawet nie wie, że jest jakaś wieś o tej nazwie. Ludzie w Warszawie najchętniej Kampinosem nazywają całą puszczę, a przede wszystkim podwarszawską część Puszczy Kampinoskiej. Tę albowiem znają najlepiej. Tak naprawdę, to dla Warszawy cała puszcza była „od zawsze" - Kampinosem. W okresie powstania styczniowego w 1863 roku krążył po Warszawie wiersz: "Hej rodacy, kto u wroga / Nie chce szukać losu,/ Komu święta wolność droga,/ Śpiesz do Kampinosu". W czasie II wojny światowej w kampinoskich lasach działała Grupa "Kampinos" konspiracyjnej Armii Krajowej. 

W Warszawie mówi się: "jedziemy na wycieczkę do Kampinosu", chociaż się jedzie np. do bliskich miastu Palmir, od których do wsi Kampinos jest ponad 40 kilometrów. Tak samo się mówi "jedziemy w Tatry", a nie: "do Tatrzańskiego Parku Narodowego". Autor tych słów jest od pół wieku związany z tym terenem i wolałby czytać i słuchać równie krótkich lecz lepiej brzmiących sformułowań, np.: "jedziemy do Puszczy" lub "do Parku". Koniecznie z dużej litery, bo na ternie puszczy od lat kilkudziesięciu znajduje się Kampinoski Park Narodowy. Widocznie tak musi zostać. Te trzy nazwy - Kampinos, Puszcza Kampinoska, Kampinoski Park Narodowy - potocznie traktowane są wymiennie i w gruncie rzeczy oznaczają to samo. Czy to się podoba purystom, czy nie, tak właśnie jest.

Droga do cmentarza Palmiry. To jej okolice najczęściej zwane są "Kampinosem". Fot.L.Herz

Wielu warszawiaków ogranicza się w swojej przyjaźni do fragmentów znajdujących się w najbliższym sąsiedztwie Warszawy. To już Kampinoski Park Narodowy, ale jeszcze nie Puszcza Kampinoska. To młode lasy, w większości monokulturowe bory sosnowe. Przez wiele dziesiątków lat, praktycznie przez cały wiek dziewiętnasty i jeszcze trochę dwudziestego, był to teren całkowicie niemal pozbawiony lasu, mapy z połowy XIX wieku ukazują to wyraźnie. Prawdziwie stare bory i trudno dostępne lasy bagienne zaczynają się dalej. Są i w okolicy wsi Kampinos i to od niej bardzo blisko, koło Granicy, Józefowa, Nartów. 
 

Starodrzewy sosnowe okolic wsi Kampinos.

Nazwa Puszczy Kampinoskiej wiązała się ze wsią Kampinos, ośrodkiem dóbr, do których należała okoliczna puszcza.Dzisiejszy Kampinos jest wcale sporą wsią gminną, ale nie wygląda na „stolicę” pobliskiej Puszczy Kampinoskiej. Skąd się wzięła nazwa - Kampinos? Na pewno wpierw tyczyła wsi, dopiero potem od niej poszła nazwa przynależnego do majątku puszczy. Pierwsza wzmianka o osadzie tutaj się znajdującej, pochodzi z roku 1377, ale w dokumentach zapisano nazwę Białe Miasto. Dopiero w roku 1489 po raz pierwszy użyto nazwy Kampinosu, lecz po łacinie i w formie - Capinoss. Jeszcze w 1557 roku Capinos wymieniany był jako miasto, lecz w 1579 roku był już tylko wsią. Pozostał nią do dzisiaj. Po raz pierwszy nazwę miejscowości złączono z puszczą w lustracji królewszczyzn w roku 1566: ... „jest tam w ziemi sochaczewskiei u Kapinossa puscza wielka”, sto lat później podobna lustracja z roku 1661, podała już pełne brzmienie nazwy: ... „Puszcza Kapinoska jest niemała”.

W roku 1712, w przywileju królewskim ,,na robienie Potaszów” udzielonym Podkanclerzemu Koronnemu Szembekowi po raz pierwszy użyto formy używanej obecnie, tj. „Puszcza Kampinoska”. Niewykluczone, iż pierwotna nazwa osady od której poszła nazwa puszczy, tj. Kapinos, wiązała się z sączącym się z kapiącym źródłem na krawędzi tarasu erozyjnego, przy którym postawiono dwór w osadzie. Do dzisiaj "kapinosem" lub "łzawnikiem" nazywany jest na wsi, także we wsi Kampinos i jej okolicach, rowek do skapywania wody w drewnianych budynkach bez rynien i termin ten wciąż odnotowują wszystkie współczesne słowniki języka polskiego.

Puszczę Kampinoską ominął przywilej bycia puszczą królewską, jak np. służące królewskim rozrywkom i utrzymaniu dworu Puszcza Białowieska lub Kozienicka i  Niepołomicka. Puszcza Kampinoska została królewszczyzną, a dochody z królewszczyzn przeznaczano na rzecz skarbu państwa. Że skarb ten wciąż potrzebował pieniędzy, królewszczyzny były najczęściej puszczane pod zastaw, w zamian za pożyczki. Jako zastawu  królewszczyzny kampinoskiej używano wielokrotnie. Posesorami kolejno byli: Katarzyna Jasieńska z synem Pawłem – wdowa po kasztelanie sandomierskim (1497), a po niej sam Paweł Jasieński, dworzanin Jana Olbrachta, później jeszcze wojewoda rawski Prandota z Tarczyna, kasztelan wiślicki i starosta sochaczewski Piotr Szafraniec z Pieskowej Skały, wojewoda płocki Ninogrzew z Kryska, kasztelan sochaczewski Andrzej z Radziejowic oraz Piotr, Bartłomiej, Paweł i Stanisław z Kryska (1511). W tym też roku po raz pierwszy miejscowość została określona jako główny ośrodek dóbr. Od 1512 roku przez dłuższy czas dobra pozostawały w rękach Radziejowskich. Cały ten kontredans królewskich wierzycieli poczynił wielkie szkody w drzewostanach i zwierzostanie puszczańskim, gdyż każdy z nich, co zrozumiałe, starał się wyciągnąć z posiadłości maksymalny zysk.

W wieku XVII posesorką dzierżawy kampinoskiej była m.in. królowa Maria Ludwika (1649). Dzięki lustracjom wiemy co takiego znajdowało się w Kampinosie. Na przykład z lustracji w roku 1661 roku dowiadujemy się, że był tu drewniany kościół, 18 dymów pańszczyźnianych, 1 dym wójtostwa, folwark, młyn i karczma. W 1765 roku wymieniano już dworek z gankiem, mający trzy ściany obmurowane do połowy, była karczma z izbą, komorą i stajnią oraz browar o dwóch izbach i gorzelnia. Czternastu gospodarzy w ramach pańszczyzny było zobowiązanych m.in. poprawiać drogi, groble i mosty oraz „lipy przy drogach sadzone publicznych poprawiać i zasadzać”. Prócz starej, wymagającej remontu karczmy była też wtedy austeria kilkupokojowa, w której podawano „tronki”.

W XVIII wieku dzierżawa kampinoska była w rękach ludzi wybitnych, m.in. późniejszego kanclerza wielkiego koronnego Jana Szembeka (1703), podkomorzego Wielkiego Księstwa Litewskiego Jerzego Mniszcha z małżonką Bithildą z Szembeków (1735), generała artylerii i pierwszego ministra króla Augusta III Henryka hr. Brühla (1764), hetmana wielkiego koronnego Franciszka Ksawerego Branickiego (1766), który „wedle wiarygodnych podań” polował tu na niedźwiedzie.

Ostatnim dzierżawcą, aż do upadku Rzeczpospolitej w 1795 roku, był starosta czerwiński i szambelan królewski Ludwik Gutakowski. Wspominano go mile. Przy końcu XVIII w. jego kosztem, „ze znacznem dołożeniem się teraźniejszego Plebana X. Żegoskiego”, postawiono na miejscu starego i zrujnowanego nowy kościół i to ten kościół wciąż tutaj można oglądać. Później ekonomię Kampinos oddzielono od lasów, na których terenie w czasie krótko trwającego zaboru pruskiego utworzono Królewski Urząd Leśny, a w zaborze rosyjskim – Leśnictwo Koronne z siedzibą w Grabinie.

Kościół kampinoski, ilustracja z internetowego blogu miejscowej parafii

Drewniany kościół parafialny jest najważniejszym zabytkiem wioski Kampinos. Parafia kampinoska jest znacznie starsza od kościoła i istniała już wtedy, gdy Kampinos był jeszcze Białym Miastem. Charakterystyczne jest jednak, iż – jak to odkryła i opisała Maria Kann – parafia od początku zwana była „kapinoską”, a nie „białomiejską”. Podobnie starostwo niegrodowe w Białym Mieście zwano „kapinoskim”. Kościół, jaki oglądamy obecnie, zbudowano z sosen kampinoskich w latach 1773–82. Jego fasada jest  przykładem wpływu, jaki na budownictwo drewniane wywierała architektura murowana: powtarza formy barokowe i w pewnym stopniu klasycystyczne. Bryła kościoła oglądana z zewnątrz nie jest efektowna i tylko fasada nadaje jej rys indywidualny. Wnętrze jest skromne, a wrażenie czyni. Jest sympatyczne, jasne i rozświetlone. Rozdzielone jest kolumnami na trzy części, przedłużeniem nawy głównej jest prezbiterium, naw bocznych zakrystia po lewej i skarbczyk po prawej. Wyposażenie neobarokowe z lat 1866-69.

Ołtarz główny. Fot.Ula Kaczyńska

Interesująco zakomponowany jest ołtarz główny. To elegancki klasycyzm z małym ukłonem w stronę baroku. Jak i reszta wyposażenia kampinoskiej świątynki, powstał w wieku XIX.  W polu głównym ołtarza jest obraz Chrystusa na Krzyżu. Czytałem, że jego autorstwo jest przypisywane Franciszkowi Smuglewiczowi, wziętemu malarzowi dziewiętnastowiecznemu, specjalizującemu się w obrazach religijnych. Sporo ich po sobie zostawił w mazowieckich kościołach, nie tylko tam zresztą. Wokół kilka rzeźb.
W zwieńczeniu ołtarza Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny; pod takim wezwaniem jest kampinoska parafia.Po bokach rzeźby świętych Piotra i Pawła nad bramkami, wiodącymi do obejścia ołtarza. A do tego jeszcze rzeźby aniołów i pelikan nad tabernakulum.  Jak z wycieczką byłem w kościele ostatnim razem dopytywali się mnie wycieczkowicze dlaczego tutaj jest pelikan i to w tak ważnym miejscu na ołtarzu. Że symboliczne znaczenie pelikana na ogół jest nieznane, opowiedzmy sobie zatem o nim.

Pelikan był zawsze w ikonografii chrześcijańskiej symbolem miłosierdzia, >caritas<. Wedle legendy, znanej już z  II wieku, . pelikany wyróżniają się wielką miłością do swych piskląt. Gdy jednak młode dorastają i zdarzy się, iż uderzą skrzydłem rodziców, wtedy rodzice mogą uderzenie odwzajemnić, a przy tym uderzeniem swoich dużych skrzydeł zabić maleństwa. "Rodzice żałują tego, co uczynili, i na trzeci dzień matka (według innych przekazów - ojciec) otwiera swój bok, a krew spływa na martwe ich ciała i przywraca im życie. Podobnie Bóg odrzucił ludzi po ich upadku i wydał ich śmierci. Potem jednak ulitował się nad nimi jak matka, umarł za nich na krzyżu i swoją krwią obudził ich do życia wiecznego. (...) W średniowiecznych utworach poetyckich podaje się jeszcze inną wersję tej legendy. Nie mówi się już o śmierci młodych pelikanów, opowiada się natomiast, że stare pelikany tak długo karmią swe pisklęta własną krwią, aż wycieńczone same umierają - symbol Chrystusa, który ofiarował za nas swe życie" [Dorothea Forstner OSB: "Świat symboliki chrześcijańskiej". 1990].

Patronem kościoła jest św. Izydor Oracz. Przedstawiający go obraz znajduje się w prawym ołtarzu bocznym, malował go Rafał Hniedziewicz ok. roku 1867. Święty ten, pochodzący z Hiszpanii,prawie całe życie pracował jako robotnik rolny, w pracy miał wizje i mówiono, iż pomagali mu w niej aniołowie. Zastanawiające, że w miejscowości, której nazwa daje miano pobliskiej puszczy, patronem świątyni zostaje patron rolników. Jak widać w pojęciu naszych przodków, w każdym razie na pewno tych, którzy są z Kampinosem związani, nie puszcza była ważna, a uprawa roli. Co zrozumiałe, położone na Równinie Łowicko- Błońskiej gleby okolicy Kampinosu są jakby stworzone dla rolnictwa. Puszcza była skazana na wyrąbanie. Człowiek wdzierał się w głąb puszczy, osuszał bagna, zajmował wyniesienia pośród mokradeł, sadził na nich ziemniaki i owies, próbował gospodarować. Gdyby nie bezużyteczne dla rolników wydmy, w ogóle nie byłoby lasu w okolicy kampinoskiej.

W lewym ołtarzu jest pochodzący z 2 poł. XVIII wieku obraz Matki Boskiej, Pani i Królowej Ziemi Kampinoskiej. Jest miejscową relikwią. Parafianie są bardzo doń przywiązani. Jest im potrzebny. Zaświadczają o tym liczne wota, umieszczone poniżej. Jako zasłony używany jest obraz św.Zofii z jej trzema córkami: Wiarą, Nadzieją i Miłością. I o tej świętej jest legenda, bardzo piękna zresztą.

Na tyłach kościoła jest cmentarz, a na nim powstańcze mogiły z 1863 r. (w części południowo-wschodniej), groby żołnierzy polskich z 1939 r. (przy alei głównej) oraz 343 osób cywilnych poległych w czasie tych walk. Jest też grób inż. Stanisława Richtera (1891–1978), nadleśniczego kampinoskiego, zaangażowanego w ochronę przyrody leśnika, który pracę w Puszczy Kampinoskiej podjął w 1927 roku. We wrześniu 1939 roku, dzięki jego staraniom zebrano w jedno miejsce poległych w walkach pod Górkami i Demboskiem polskich żołnierzy i założono cmentarz wojenny w Granicy. Inż. Richter działał potem aktywnie w konspiracyjnej Armii Krajowej. Chociaż trudno w to uwierzyć,  właśnie jemu udało się w roku 1940 nakłonić władze hitlerowskie do ochrony wyjątkowo dorodnego drzewostanu. W ten sposób powstał rezerwat "Nart", ogromna dzisiaj przyrodnicza atrakcja Kampinoskiego Parku Narodowego! Naprzeciw kościoła, po drugiej stronie ulicy, rosną dwa zabytkowe dęby. Są pięknymi drzewami. Jeden nosi imię prymasa Wyszyńskiego, drugi kompozytora, który urodził się w pobliskiej Żelazowej Woli. Bezszypułkowy „Fryderyk” jest wyższy (28,5 m), za to szypułkowy „Stefan” tęższy, ma 475 cm obwodu w pierśnicy i szczególnie piękny pokrój korony. 

Turyści przed dębem "Stefan" w Kampinosie.

Zadbana jest wieś Kampinos.  Ledwo się wyjdzie z autobusu, już widać tablice informujące o znajdującym się w sąsiedztwie wsi Kampinoskim Parku Narodowym, o przyrodzie gminy kampinoskiej, wszystko bogato ilustrowane. Na tablicach informacyjnych obok kościoła  jest omówiona świątynia i wydarzenia historyczne z okolic wsi. Początek Kampinosu jako osady miał miejsce gdzieś około kościoła, może tam, gdzie wznosi się dzisiaj dwór, tam zapewne było źródło pitnej wody, zwane kapinosem, ono zapewne było powodem, dla którego koło niego postawiono budynki, które dały początek osadzie i jej nazwie, a potem i całej puszczy. Dzisiaj wznosi się tam dwór klasycystyczny, jak i pozostałości parku wokół niego, datowany jest na początek wieku XIX wieku

Kampinoski dwór. Oglądać go można tylko zza płotu.

W czasie powstania styczniowego 1863 roku mieściła się w dworze siedziba sztabu Zygmunta Padlewskiego i Mieczysława Romanowskiego, którzy przybyli z Warszawy, aby organizować powstańcze oddziały. Na ścianie jest tablica, wmurowana przez Oddział PTTK w Sochaczewie w 70. rocznicę powstania „pamięci tych, co w boju za Polskę ginęli, pamięci tych, co wśród cierpień i niedoli sztandarom wierni pozostali”. W czasie II wojny światowej w dworze działała placówka graniczna żandarmerii hitlerowskiej; wzdłuż kanału Łasica przebiegała wówczas granica pomiędzy Generalnym Gubernatorstwem, a terenami włączonymi do Rzeszy Niemieckiej. Mieszkańcy wsi musieli nosić specjalne opaski. W parku dworskim rozstrzelano wielu Polaków.

Od lat pięćdziesiątych XX w. wieś była ważnym ośrodkiem turystycznym: w dworze istniało schronisko PTTK, organizowano kuligi i jazdy konne, później można było zanocować również w hoteliku i sezonowym schronisku szkolnym. W III Rzeczpospolitej PTTK pozbyło się swego obiektu, gmina sprzedała dwór w prywatne ręce, a obecny właściciel nie jest chętny turystom.

W roku chyba 1961 po raz pierwszy wędrowałem obok długą trasą z Czerwińska (z przeprawą przez Wisłę łodzią, był wtedy przewoźnik w Czerwińsku, takie to czasy były) do Kampinosu. Z całej trasy pamiętam tylko mgłę wieczorną, a to była jesień i mgła była taka październikowa. Pierwszy raz miałem kontakt z taką mgłą na nizinach. Przez te mgłę zobaczyłem posuwające się do przodu końskie uszy i za tymi uszami jechał na mgle tułów faceta bez nóg, z batem w ręku. To, co poniżej, tonęło w mgle. Do Kampinosu doszedłem późno, trzeba było zanocować w schronisku, autobusu już nie było. Wtedy nie było szosy do Leszna i do Żelazowej Woli, autobusy jeździły kocimi łbami do Szymanowa, tam się trzeba było przesiadać na pociąg do Warszawy. Dla jej mieszkańców wyjazd do Kampinosu był w tamtych czasach ogromną wyprawą. Potem wiele razy odwiedzałem gospodarujących tam państwa Pudłowskich. Ją nazywało się „mamą”. Lubiła to. 

Okolice Kampinosu 

W okolicach wsi Kampinos jest wiele miejsc, przyciągających uwagę turystów. W jednej wycieczce nie da się tego wszystkiego obejrzeć. Ale chociaż schroniska już nie ma w dworze, na szczęście są pośrodku wioski wygodne kwatery agroturystyczne. Miejskim autobusem z centrum Warszawy też dojechać można, ale z dwoma przesiadkami, a więc jedzie się długo, coś około dwóch godzin, prawie tyle co pendolinem do Krakowa. Wieś Kampinos wciąż jest daleko, chociaż to tylko 40 km z centrum Stolicy, ale bez własnego samochodu wyprawa tutaj zdaje się być niemal egzotyczną.

Żyzne pola na skarpie i podmokle łąki w sąsiedztwie. Pejzaż listopadowy (0,5 km od Kampinosu). 

Malownicze torfianki koło pozostałości wsi Narty (3 km od Kampinosu).

Takie obejścia stały niegdyś w Kampinosie. To jest w skansenie koło Granicy (3,5 km od Kampinosu).

Pomost widokowy wśród bagien  na Olszowieckich Błotach (3,5 km od Kampinosu).

Dąb Powstańców 1863 r. pod Bielinami (10 km od wsi Kampinos).

Cmentarz wojenny z 1939 r. (4,5 km od Kampinosu).

Trzystuletnie graby w Nartach (6 km od Kampinosu).

Chata Kampinoska w Granicy, siedziba regionalnego towarzystwa z Kampinosu (4 km od wsi).

Podróże 
po Mazowszu 

Wydawnictwo “Iskry” wydało moją kolejną książkę o ziemi  mazowieckiej. Jest to trzeci tytuł, jaki w swojej trylogii o Mazowszu poświęcam temu polskiemu regionowi. Przedtem była "Wardęga" i "Klangor i fanfary", ta książka nosi tytuł “Podróże po Mazowszu”.
We wstępie do tej książki napisałem: od ponad pół wieku wędruję przez tę nizinę nad Wisłą i Narwią, nad Bugiem i Pilicą, jak się zdarzy wędruję: polną drogą, leśnym duktem, wiejską steczką, miejskim traktem. I to jest  kolejna moja książka  o Mazowszu i moim wędrowaniu przez ten  skrawek ziemi pośrodku Polski. To ziemia prawdziwie magiczna. Nie wszyscy o tym wiedzą, a ci co nie, nie wiedzą ile tracą.  Pytają mnie często ludzie dlaczego akurat Mazowszem się najbardziej interesuję, piszę o nim, popularyzuję. No cóż... Często zachwycamy się takimi ślicznymi kundelkami, a nie rasowymi bydlakami. Trochę kundelka w tym Mazowszu jest. Ale to fascynujący kundelek. A im dalej w las, tym więcej drzew. Mazowsze to ziemia przedziwna. Niezwykła historia, zadziwiająco bogata  przyroda, intrygujące zabytki, zajmujący ludzie. Sławili tę ziemię wielcy poeci i dobre pędzle ją  malowały.

Najwspanialsze krajobrazy Mazowsza: 
dolina Rawki w Puszczy Bolimowskiej

Puszcza Bolimowska

     Wciąż i wciąż do tej puszczy powracam.  Jakże nie wracać? Jak nie fotografować. Wiosennych łąk. Jesiennych barw. Dostojnego lasu. Puszcza Bolimowska ocalała dlatego, że rośnie na obszarach nieprzydatnych dla rolnictwa. Zajmuje teren płaski, bez znaczniejszych wzniesień, o przeciętnej wysokości 105 m npm. Teren o dużej wilgotności jest poprzecinany licznymi strugami i rzeczkami, spływającymi z wyżej położonych terenów wysoczyzny, sięgających 180 m npm.
    Puszcza Bolimowska rozciąga się po dwóch stronach rzeki Rawki, pomiędzy Nieborowem, Skierniewicami, Radziwiłłowem i Bolimowem, zajmując powierzchnię ok. 10 tysięcy ha. składa się z czterech części, a każda z nich związana jest z inną własnością. Na wschód od Rawki rozciąga się dawna Puszcza Bolimowska, najdłużej będąca własnością wpierw książąt mazowieckich, potem będąca królewszczyzną. Na zachodnim brzegu Rawki sytuacja jest bardziej skomplikowana. Północna część stosunkowo wcześnie została własnością majątku w Nieborowie i w stosunku do niej do dzisiaj używa się niekiedy nazwy Lasy Nieborowskie. Był czas, gdy tak Lasy Nieborowskie, jak i historyczna Puszcza Bolimowska, znalazły się w rękach nieborowskich Radziwiłłów. Część południowa do upadku Rzeczpospolitej związana była ze skierniewickim majątkiem prymasów Polskich. Po II wojnie światowej całość wchodzi w skład Lasów Państwowych i jest administrowana przez nadleśnictwa Skierniewice i Radziwiłłów. Z małym wyjątkiem: lasy na pd. od Bolimowa w okolicach Ziemiar są własnością bolimowskiej wspólnoty leśnej, która ma swoją służbę leśną. Nazwa Puszczy Bolimowskiej pochodzi od nazwy miejscowości Bolimów, a tej od imienia Bolim, czyli  Bolesław.
     Lasy, z pozoru jednolite i nieciekawe, tworzą mozaikę różnorodnych drzewostanów sosnowych z niewielkimi domieszkami brzozy, czasem osiki; pojedynczo występują w nich dąb, grab, lipa i klon, rzadko jesion. Sośniny te pokrywają duże powierzchnie o ubogich glebach, często porolnych. Żyźniejsze miejsca porastają fragmenty świetlistych grądów lub resztki starych, ponad 150-letnich dąbrów, będących wspomnieniem dawnej świetności. W podmokłych zagłębieniach teren, wzdłuż cieków wodnych, wokół oczek i starorzeczy wykształciły się olsy.
     Pod okapem drzewostanów - w podszycie i runie, w nadrzecznych zaroślach i szuwarach, na śródleśnych polanach, bagniskach i wyrobiskach torfowych, na podmokłych łąkach i pastwiskach kryje się olbrzymie bogactwo i różnorodność flory puszczańskiej.  Znaleźć tam można m.in. ponad 40 gatunków objętych ochroną i ponad 100 uznanych za zagrożone i ginące.  Od roku 1988 cała puszcza  znajduje się w granicach Bolimowskiego Parku Krajobrazowego. Jest lasem gospodarczym, a więc takim, w którym hoduje się drzewa po to, aby pozyskać z nich drewno. Rezerwaty są niewielkie, najważniejszym z nich jest rzeka Rawka.

Rawka, rzeka niezwykła

       Rzeka Rawka jest niezwykłym zjawiskiem w pejzażu środkowej Polski. Ma charakter naturalnej rzeki o zakrzewionych i zadrzewionych brzegach, w wielu miejscach z przylegającymi do niej lasami. Naturalność rzeki jest podkreślona przez meandry, zmienną głębokość, podmywane strome brzegi, wyspy i łachy, starorzecza. Meandrujące koryto w dużej mierze decyduje o dużych zdolnościach samooczyszczania się wody. Od 24 XI 1983 r. rzeka jest chroniona jako rezerwat przyrody "Rawka"; ochroną objęto ok. 97 km długości rzeki od źródeł koło Koluszek po ujście do Bzury, w granicach rezerwatu znajduje się koryto rzeki i po 10 m brzegów z każdej strony. W kilku miejscach do rezerwatu włączono także starorzecza, podmokłe łąki, torfowiska, także i dolne odcinki niektórych dopływów: Rokity, Korabiewki, Grabinki. Łącznie chronionych jest 487 ha, w tym 134 ha wód. Dozwolone jest rekreacyjne i turystyczne korzystanie z rzeki i jej brzegów.

           Za najładniejszy uchodzi fragment doliny Rawki powyżej Bolimowa, gdzie rzeka płynie w bezpośrednim sąsiedztwie Puszczy Bolimowskiej. Meandrująca rzeka pośród łąk i zarośli, starorzecze, typowa roślinność wodna, na horyzoncie obramowujące dolinę lasy, to wszystko składa się na ten pejzaż, w którym uroda przyrody wyjątkowo silnie dochodzi do głosu. Podkreślić należy wyjątkową naturalność Rawki, uwypukloną przez liczne meandry i starorzecza.
        Rawka jest rezerwatem bardzo cennym przyrodniczo. Występuje w rezerwacie ponad 350 gatunków roślin naczyniowych, 360 gatunków glonów, w tym gatunki charakterystyczne dla wód czystych. Dno rzeki jest w wielu miejscach porośnięte przez płaty rdestnic; tego typu zespoły roślinne są znane z Krutyni i Czarnej Hańczy, rzek uchodzących w Polsce za najładniejsze. O czystości wód Rawki świadczy również występowanie w rzece raków oraz dwóch szczególnie gatunków ryb, uznawanych za najcenniejsze spośród 26 gatunków ryb, zasiedlających rzekę; są to głowacz białopłetwy i strzelba potokowa, a prócz nich minog strumieniowy oraz  pstrąg potokowy. Żyją w wodach rzeki bóbr, wydra, piżmak i rzęsorek rzeczek, bytują w nim i jego otoczeniu łosie i dziki, w rezerwacie i otoczeniu wyprowadzają lęgi i ma swoje żerowiska ok.100 gatunków ptaków, np. bocian czarny, żuraw popielaty, derkacz, bąk, błotniak stawowy, samotnik, bekas kszyk, kropiatka, wodnik, zimorodek i podróżniczek.

          Rawka jest emocjonującym szlakiem kajakowym. Nie jest rzeką trudną, płynie albowiem łagodnie i nurt ma dość spokojny. Jest jednak szlakiem bardzo uciążliwym.  Rzeka o szerokości zaledwie kilkumetrowej nieustannie zmienia kierunek, a meander goni tam za meandrem, zaś główny nurt jest mocno kapryśny. Największy kłopot jest ze zwalonymi drzewami, przegradzającymi koryto. Czasem daje się je ominąć slalomem, niekiedy można się przecisnąć pod przegradzającym koryto pniem, z kajaka nie wysiadając i tylko schylając mocno głowę, czasem jednak trzeba wysiąść z łódki, aby okrakiem siadając na pniu, przepchnąć pod nim sam kajak. Bywa jednak i tak, że kajak trzeba przeciągnąć nad drzewem, szurając jego kilem po pniu. Największym kłopotem są głęboczki, tworzące się pod takimi przeszkodami. Tak więc kąpieli niemal zupełnie uniknąć nie sposób. 

Krwawa wojna nad Rawką

      Brzegi doliny Rawki zryte są okopami. To ślady I wojny światowej.   Niewiele jest na Mazowszu miejsc, w których w pięknych okolicznościach przyrody rozgrywał się tak wielki dramat, jak nad Rawką w Puszczy Bolimowskiej. W czasie I wojny światowej,  przez siedem miesięcy na przełomie lat 1914 i 1915 dolina Rawki rozdzielała dwie walczące ze sobą armie. Po stronie zachodniej okopali się Niemcy, Rosjanie po wschodniej.  Bardzo długo Niemcy nie potrafili przełamać obronnej linii Rosjan. Z pomocą armii niemieckiej pospieszył prof. Fritz Haber, który jesienią 1914 roku złożył niemieckiemu sztabowi generalnemu propozycję użycia nowej broni, potrafiącej przełamać umocnione pozycje i która przyniesie zwycięstwo w wojnie pozycyjnej. Pomysł profesora po raz pierwszy wykorzystany został 22 kwietnia 1915 roku pod Ypres w zachodniej Belgii, gdzie Niemcy dokonali ataku gazowego pomocą chloru na froncie długości 6 km. Straty Aliantów wyniosły tam 12000 ludzi, z czego od gazu zmarło 350 osób.

Dawna butla z gazem,dziś gong ppoż

Atak gazowy nad Rawką koło Bolimowa był drugim w historii.  12 tysięcy butli (na zdjęciu po lewej taka butla, jako gong pożarowy w Bolimowie) z 264 tonami chloru ustawiono na przedpiersiach okopów, zwracając je zaworami w stronę przeciwnika, oddalonego o 80-600 kroków. Długo czekano na sprzyjający wiatr. Atak zaczął się nocą, jeszcze przed świtem 31 maja 1915 roku. Sunąca z wiatrem żółto - zielona chmura o wysokości ok. 6 metrów szybko dotarła na pozycje rosyjskie. Zupełnie zaskoczeni Rosjanie nie wyposażeni w maski przeciwgazowe, chowali się do okopów, tam stężenie gazu było największe. Części metalowe w karabinach zardzewiały.  Wszystko co żyło, a co trafiało w zasięg działania gazu, natychmiast ginęło.  Ziemia pokryła się czerwono - burą powłoką, żyto więdło, wydawało się jak spalone. Liście na drzewach skręcały się jakby pod wpływem silnego żaru i usychały. Ptaki siedzące na drzewach padały martwe. Ludzie umierali w męczarniach. Podobno zginęło wtedy 11 tysięcy. Inne źródła podają, że było ich 9100. Rosyjskie publikacje twierdzą, iż życie straciło 1500-2100 żołnierzy. Wyraźny odór czuć było w odległości 30 kilometrów. Wśród zagazowanych była także ludność cywilna. Nie wiemy dokładnie ilu rosyjskich żołnierzy poległo w tym dniu w rejonie Bolimowa. Liczba zagazowanych osiągnęła podobno 11 tysięcy. Inne źródła podają, że było ich 9100. Rosyjskie publikacje twierdzą, iż życie straciło 1500-2100 żołnierzy. Także ludność cywilna.  Wyraźny odór czuć było w odległości 30 kilometrów.
        Nad Rawką wiodą dzisiaj szlaki turystyczne. Wędrujemy nimi i podziwiamy piękno przyrody.  Czy jesteśmy w stanie uświadomić sobie, że tutaj właśnie, nad Rawką, rozgrywał się jeden z najbardziej krwawych epizodów I wojny światowej i jeden z najbardziej dramatycznych, jakie miały miejsce na ziemiach polskich w całej ich historii.

Ze szlakami turystycznymi różnie bywa. Dolina Rawki w Puszczy Bolimowskiej jest niezaprzeczenie najbardziej interesującym fragmentem krajobrazu zachodniego Mazowsza. Pod względem turystycznym najbardziej interesującą jej częścią jest odcinek pomiędzy wioskami Budy Grabskie, a Joachimów Mogiły. Słusznie poprowadzono tamtędy znakowane szlaki turystyczne, ukazujące urodę tej okolicy, ułatwiające orientację w wędrówce.  Najbardziej efektownym jest szlak zielony, wiem, co piszę, sam go zaprojektowałem przed laty, a później jako "wycieczkę z sercem" opisywałem w przewodniku "Bolimowski Park Krajobrazowy", w roku 2011 wydanym przez Oficynę Wydawniczą >Rewasz<.

Tam o każdej porze roku jest pięknie. Najbardziej lubię wiosnę. Jesienią też zachodzę. Ostatnio byłem tam w połowie września 2016 roku. Zobaczyłem zniszczone szlaki. Na znacznym odcinku zostały zrąbane drzewa z namalowanymi znakami trzech szlaków: dwóch szlaków dla turystyki pieszej (niebieskiego i zielonego) oraz jednego dla turystyki rowerowej (niebieskiego). Szczególnie dotkliwe zniszczenia tyczyły rozwidlenia szlaków w oddziale 137 ndl.Radziwiłłów. Rozstaje te znalazły się na terenie zrębu zupełnego. Po sąsiedzku wycięto też drzewa ze znakami przy budowie leśnej drogi gospodarczej, prowadzącej od Grabia ku pn.wsch. Szlaki w tej okolicy praktycznie nie istnieją. 
Do tej pory spotykałem się ze zniszczeniami szlaków, dokonywanymi przez wandali, szlaki zniszczone przez leśników są ewenementem! Jest zrozumiałe, że zręby w w lesie być muszą, w lesie musi być prowadzona normalna gospodarka leśna, ale żeby przy sposobności niszczyć służące ludziom szlaki turystyczne? Smutne i bolesne. Powiadomiłem o tym nadleśnictwo Radziwiłłów, na którego terenie to się zdarzyło. Napisałem do nadzorującej to nadleśnictwo okręgowej dyrekcji lasów państwowych w Łodzi. Poinformowałem dyrekcję  Bolimowskiego Parku Krajobrazowego oraz zarząd główny PTTK. Podobno interwencja przyniosła skutek.Dawno tam nie byłem, jak ktoś może mnie powiadomić w tym blogu, jak to wygląda, wdzięczny będę niezmiernie.

Teraz się buduje takie drogi do wywózki drewna z lasu. Przy okazji wycinając drzewa ze znakami.

Kolorowymi strzałkami oznaczyłem trasy szlaków. Drzewa ze znakami nie ocalały. Wrzesień 2016 r.  

...................................

Post scriptum. W sierpniu byłem nad Radomką w Puszczy Stromieckiej. Opisałem ją w tym blogu. Popularnością Radomka Rawce ustępuje zdecydowanie, urodą wydaje się przewyższać. Ale może się mylę. Byłbym ciekaw opinii czytelników tego blogu.

Poczet drzew mazowieckich

Wiąz, drzewo nieznane 

Już jako dziecko lubiłem kolekcjonować jesienne liście. Na rodzinnych spacerach zbieraliśmy liście namiętnie, często urządzając konkursy kto więcej różnych liści różnych gatunków drzew zbierze. Bawiliśmy się rodzinnie kto więcej różnych liści w czasie spaceru zbierze. Do najbardziej cenionych należał liść wiązu. 
    Jak wygląda liść dębowy wie każdy. Z odróżnieniem liścia lipowego od dębowego nie wszyscy dają sobie radę. Większość z nas ma problem z rozpoznaniem wielu gatunków drzew, na przykład jaworu i jesionu, a z wiązem to już klops kompletny. A przecież liście wiąz ma bardzo charakterystyczne, niepodobne do żadnych innych.

 Wiązów się nie widuje często, a jeśli to raczej w parkach, niż w lasach. Bywają po wsiach. Znajoma warszawianka, rodem z mazowieckiej wsi nad Pilicą, powiada, że u niej na wsi „pełno było więzów”; tak się albowiem na wsi zazwyczaj mówi, nie „wiązów”, a „więzów” właśnie.  

Wiąz jest zwany także limakiem i spotykany głównie w lasach łęgowych i w wilgotnych lasach mieszanych. Stare wiązy mają niesamowity system korzeniowy, łatwo wichurom nie dają się powalić. Niekiedy korzenie wiązowe przypominają drzewa z wilgotnych lasów tropikalnych, najładniejsze fotografowałem na warszawskich Bielanach (oba zdjęcia poniżej, o różnych porach roku zdjęte).

 

Najpopularniejszy u nas wiąz szypułkowy nosi łacińską nazwę Ulmus laevis. Ulmus znaczy „wiąz” właśnie, a laevis należy tłumaczyć jako „gładki, nagi, śliski” i jest to być może nawiązanie do liści, które z wierzchu są gładkie lub  nieznacznie szorstkie.

Sytuacja wiązów jest dzisiaj dramatyczna, nie tylko na Mazowszu i nie tylko w Europie. Gatunek ten lubi wilgoć, a osuszenie odpowiadających im siedlisk stało się zapewne główną przyczyną chorób wiązów (grafioza) i w konsekwencji do zaniknięcia gatunku. A szkoda, bowiem drzewa te dobrze znoszą zanieczyszczenie powietrza. Wiązów już prawie nie widać. Zwartych drzewostanów wiązowych nie spotyka się zupełnie.      
 Z trzech polskich gatunków wiązów najpowszechniejsze są wiązy szypułkowe, acz i one są również nieczęste. Na Mazowszu można je podziwiać w niżej położonych partiach Lasku Bielańskiego. Warszawskie Bielany są swego rodzaju ojczyzną mazowieckich wiązów, bo prócz tych w lesie, jeszcze kilkanaście wiązów, będących pomnikami przyrody, rośnie obok budynków AWF w Warszawie.  
Najwspanialszy z wiązów mazowieckich rośnie z dala od Bielan, we wsi Osuchów koło Mszczonowa. W osuchowskim parku pałacowym jest sporo ogromniastych i zabytkowych drzew, wśród nich potężnych dębów kilka, a jeden z nich ma aż siedem metrów obwodu na wysokości piersi, ale dębów podobnych olbrzymowi z Osuchowa jest na Mazowszu trochę, natomiast prawdziwym ewenementem jest mający sześć metrów obwodu wiąz szypułkowy, na dodatek ma ma wspaniałą koronę. Widziałem go czterdzieści lat temu, dwór był wtedy w ruinie, wiąz prezentował się imponująco. Chciałem go niedawno odwiedzić, ale jest za płotem, za którym wznosi się ładnie dzisiaj odnowiony pałac. Ale za płot wejść nie można ot tak sobie, zaproponowano mi napisanie podania, w ustawowym terminie będzie rozpatrzone. O tyle to zabawne, że instytucja pod nazwą ZUS, która tam teraz gospodaruje, jest finansowana ze społecznych pieniędzy, także i moich, a więc jestem w jakiejś części właścicielem tego drzewa, no i jako współwłaściciel powinienem chyba mieć prawo spojrzenia na moje narodowe dobro przyrodnicze bez pisania w tym celu podania.  

Na Mazowszu wiązy rosną najczęściej w parkach podworskich: w Młochowie jest bardzo piękny, w Pęcicach rośnie najtęższy i on ma  niemal pięć metrów obwodu w pierśnicy, a w Jabłonnie jeden z kilku tam rosnących  nosi nazwę "Pepi" i zapewne pamięta czas, gdy  książę Józef Poniatowski w pałacu tamtejszym rezydował. Nie ma już wiązów we wsi Wiązowna, a przecież od nich najpewniej wioska ta wzięła swoją nazwę.

O kilku wiązach dowiedziałem się z internetu. Rzadko rosnący na Mazowszu gatunek wiązu, bardzo wiekowy wiąz górski rośnie nad wpadającą do niej rzeczką Ryksą na Ziemi Płockiej, przy w miejscu zwanym Rychliki, tam gdzie znajdują się pozostałości starego wodnego młyna i częściowo zburzona śluza, z której maleńka Ryksa wciąż każdej wiosny nabiera rozpędu.        

Natomiast we wsi Kaski niedaleko Szymanowa rosną dwa wiązy,  na internetowej stronie wioski pięknie je opisano: "patrząc na nasze wiązy warto pamiętać, że drzewa, szczególnie te ogromne i wiekowe, mają niezwykłą moc. Mogą pobudzić lub uspokoić, ułatwić medytację i złagodzić stresy. Wiąz to drzewo pojednania. Nauczy cię wybaczania i życzliwie nastawi do ludzi i świata. W jego cieniu odnajdziesz zrozumienie i tolerancję dla drugiego człowieka. Pozwoli ci inaczej spojrzeć na tych, których dotąd uważałeś za swoich wrogów. Podziwiaj ich piękno, pij napary z kory i liści lub po prostu przytul się do nich - naprawdę warto. Pamiętaj o tym przy najbliższej okazji, kiedy odwiedzisz naszą okolicę.”

Jeszcze tych drzew nie widziałem, na pewno zobaczyć pojadę, wspaniale ich miejscowi na swoich internetowych stronach rekomendują. Może u stóp tych wiązów się spotkamy? kto wie?