Worek z książkami o Puszczy Kampinoskiej

.........................................................................................................................................................................

 

W roku 2022, nakładem Wydawnictwa Iskry ukazała się moja „Puszcza. Opowieści kampinoskie”. Ta książka była dla mnie jakąś sumą moich krajoznawczych wędrówek literackich po podwarszawskiej puszczy.  Niektóre z  tam pomieszczonych  opowieści były publikowane w moich innych książkach, które Iskrom zawdzięczam, niektóre z nich przyodziane zostały w nową szatę, sporo opowieści miało  swoją premierę. Po części była ta książka krajoznawczą gawędą, a trochę też zwierzaniem się autora z jego fascynacji Puszczą Kampinoską  i światem ją otaczającym. Oraz podsumowaniem  pięćdziesięciolecia pisania o Puszczy Kampinoskiej.  

Przez wiele lat wydawało mi się, że nikt nie zechce pójść w moje ślady i powiem szczerze, że zaczynała mnie już smucić moja samotność w tym pisaniu o  Puszczy Kampinoskiej. Pisać o niej zacząłem jeszcze w ubiegłym wieku, pierwszy mój przewodnik po Puszczy Kampinoskiej ukazał się w roku 1971. W kolejnych wydaniach tego przewodnika coraz więcej było krajoznawstwa, później w księgarniach pojawiły się moje krajoznawcze książki z Mazowszem w roli głównej, w których Puszcza Kampinoska była tylko elementem większej całości. 

Ledwo moja „Puszcza” się ukazała, ni stąd, ni zowąd, w przeciągu półtora roku, pojawiły się kolejne „kampinoskie” książki. Pierwsza, której wydania podjęło się Wydawnictwo „Paśny Buriat”, nosi tytuł  . "Puszcza Kampinoska. Opowieści o wydmach, mokradłach i sosnach", swoją premierę miała w lutym 2023 roku.  Jest dziełem młodych, pełnych zapału naukowców, założycieli Kampinoskiego Kolektywu Przewodnickiego „ZaPuszczeni”. Szymon Jastrzębowski – doktor habilitowany nauk rolniczych w dyscyplinie nauki leśne, profesor Instytutu Badawczego Leśnictwa  – jest  do tego dalekim potomkiem wielkiego Wojciecha Jastrzębowskiego. profesora Instytutu Agronomicznego na Marymoncie, pierwszego, który organizował i prowadził wycieczki naukowo turystyczne do Puszczy Kampinoskiej. A Tomasz Związek – doktor nauk humanistycznych,  historyk środowiska, w  miesięczniku „Dzikie Życie”, w którym pisuje, zwierzył się czytelnikom, że absolutnie nie potrafi chodzić dla samego chodzenia. Zawsze chodzi i poszukuje śladów minionego czasu, zawsze stara się zrozumieć przeszłość zakorzenioną w danym miejscu i czasie. Jestem przekonany – twierdzi  –   że większa świadomość minionych czasów pozwoli nam (ludziom) lepiej żyć dziś i w bardziej świadomy sposób przeżyć dzień jutrzejszy. Ilustracje do tej książki wykonał  Jacek Marek, on również jest tych, co to są  „ZaPuszczeni”; to z jego fotografii aż bije po oczach.

Rok po promocji książki „Paśnego Buriata”, na początku czerwca w roku 2024 zaplanowano premierę książki o Puszczy Kampinoskiej kolejnej; Wydawnictwo Czarne przygotowało pozycję pod tytułem  „Puszcza domowa. Co kryje Kampinos”, którą Monika Sznajderman, szefowa wydawnictwa, zamówiła u  Adama Robińskiego.  Jest nadzwyczaj czynnym dziennikarzem, nie najgorzej wyspecjalizował się w pisaniu o przyrodzie. Czytywałem jego artykuły w „Rzeczpospolitej”, wciąż znajduję je w miesięczniku „Pismo” oraz w „Tygodniku Powszechnym”. Wydawnictwo „Czarne” wydało kilka jego książek, jedna o ludziach krajoznawstwa, nosiła tytuł „Hajstry”. Tak sobie autor pomyślał: że krajoznawcy to rzadkie stworzenia, jak te hajstry, jak lud nazywa bociany czarne, ptaki rzadkie, kryjące się w lasach. Dzięki Adamowi i ja hajstrą zostałem, miłe słowa mi w tej książce poświęcił, dziękuję mu nieustannie. Napisał też  książkę o Bieszczadach, potem  jeszcze o polskich bobrach. Młody człowiek, a zdążył już narozrabiać nie najgorzej, otrzymał  kilka nagród oraz nominacji do nagród literackich i podróżniczych.  

Jaka jest ta "Puszcza domowa"? Jak się ją czyta, to człek się przekonuje, że z tą domową puszczą  jest dokładnie tak, jak bywa w życiu: cudze chwalicie, swego nie znacie. Bo tak właściwie to większość z wędrujących po Puszczy Kampinoskiej naprawdę wie o niej niewiele. Posunę się nawet do stwierdzenia, że nie za bardzo chce wiedzieć. W puszczańskiej wędrówce otaczającą wędrowców przyrodę traktuje się ją zazwyczaj jako dekorację do wędrówki, niczym więcej.  A że w zasadzie  puszczańskimi wędrowcami są Warszawiacy (każą nam teraz mówić uczeni poloniści: Warszawianie) to i jest to dla nich naprawdę puszcza domowa. A dom, jak dom, swoje meble, swoje ściany, co w nich ciekawego, co by tu o nich powiedzieć, może rzeczywiście tylko to, że są. I tyle.

Adam Robiński idzie jednak dalej. Wędruje w głąb puszczy, aby przekazać czytelnikom zobaczone tam obrazy puszczy. I wcale nie taka domowa jest ta zobaczone przez niego puszcza. Dałem mu kopię swojej mapy, unacześnionej przeze mnie drzewostanówki jednego z rezerwatów ścisłych KPN. Chciał zobaczyć prawdziwą puszczę, zobaczył najprawdziwszą. Swoje po niej wędrowanie opisał pierwszorzędnie:

...”któregoś zimowego poranka, z wydrukiem mapy w kieszeni, okutany w puch, z chemicznymi ocieplaczami w gumowcach, stanąłem na progu Nowej Niemieckiej Drogi. Szła trytwą, jak grobla  wyniesioną ponad mokradło. Kiedyś jej istnienie usprawiedliwiały wymogi przeciwpożarowe, ale z czasem zrezygnowano z jej utrzymywania, więc zaczęła zarastać i znikać. Spędziłem kilka pięknych godzin mocując się z pełznącymi leszczynami, pokonując na czworaka przewalone olchowe pnie, omijając wyschnięte wodopoje, przy których roiło się od tropów, odchodów i wypluwek. Nieziemską atmosferę potęgowała wszechobecna łojówka różowawa – rzadki grzyb, który w odpowiednich warunkach przydaje martwym pniom siwizny, rodząc na ich powierzchni pasma podłużnych, cienkich niczym włosy kryształków lodu. Korony drzew zasłaniały całe niebo, a ja, chyba pierwszy raz w życiu w Puszczy Kampinoskiej, musiałem posiłkować się kompasem. Herz miał rację – za Rogowymi Kopcami droga zupełnie się wykolejała. Nie było już żadnych wizualnych wskazówek odnośnie jej przebiegu. Pozostawała intuicja piechura, podskórny instynkt kogoś, kto jako tako zna zwyczaje nizinnego krajobrazu. Którędy by szła, gdyby to ode mnie zależało? Szukałem oczywistych sygnałów, przede wszystkim światła kreślącego przestrzenie między drzewami, ale pień nic sobie nie robi z kierunków, kiedy pada martwy. Błądziłem, szedłem zygzakiem, co rusz sprawdzając na kompasie, czy nie depczę własnych śladów. W Mrocznej Puszczy wszystko było jednakowe, zwielokrotnione, przytłaczające brakiem cech szczególnych. Przeszkody omijało się na własną zgubę, tracąc dotychczasowe punkty odniesienia. Wreszcie zupełnie porzuciłem nadzieję na przemierzenie całej Nowej Niemieckiej Drogi. Z grubsza trzymając się właściwego kierunku, obrałem szlak nie ludzki, ale zwierzęcy. Na drugą stronę lasu wyszedłem którąś z dziczych albo sarnich ścieżek meandrujących między olchowymi kępkami. Wydeptane przez zwierzęta szlaki to integralny element międzynarodowej nomenklatury dróg, napisał w którejś ze swoich książek Francuz Sylvain Tesson, zrównując je z powiatowymi, krajowymi, ekspresowymi oraz autostradami. Bardzo mi to pasowało.”

Z okazji swojego 65-lecia Kampinoski Park Narodowy wydał  okazały album.  „Człowiek i natura” jest imponującym rozmiarami wydawnictwem, chociaż ma zaledwie 240. stron i aż trudno uwierzyć, że tylko tyle, bo ogląda się go długo, jakby miał tych stron o wiele więcej. Wagę swoją mają. Dosłownie również. Album jest nielekki, swoje waży. Całość przygotował (spisuję ze stopki albumu) ARS Robert Sikora z Głogowa Małopolskiego, a druk i oprawa są dziełem Drukarni Skleniarz w Krakowie. Sfinansowano album ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki wodnej.

Autorem tej wydawniczej wspaniałości jest Maciej Szajowski. Urodził się w roku 1971, właśnie wydałem swój pierwszy przewodnik po Puszczy Kampinoskiej.  Kampinoski Park Narodowy istniał od lat dwunastu. Maciej Szajowski, absolwent Wydziału Filozofii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, górołaz i krajoznawca, swoje życie zawodowe związał z parkami narodowymi, jako pracownik dydaktyczny przez dwadzieścia lat pracował w parku pienińskim, a od 2016 r. zajmuje się edukacją przyrodniczą w Kampinoskim Parku Narodowym.

Maciej  Szajowski  jest autorem zarówno zdjęć, jak i tekstu. Niezwykłość tego albumu polega też na tym, że równie ważne są zarówno zdjęcia, jak i tekst. Jedno i drugie świetne. Temat i sposób jego przedstawienia jest autorskim pomysłem i realizacją. Autor słucha siebie i siebie w tym albumie realizuje. Bardzo pięknie to czyni. A temat albumu jest poważny: przemijanie. Album opowiada o ostatnich mieszkańcach śródpuszczańskich wiosek i  tym, co po nich pozostało, czasem bardzo już niewiele, jak te zanikające wśród lasu wiejskie drogi, którymi nikt już nie jeździ. Poruszające fotografie  ilustrują to przemijanie. Oraz bardzo piękne zdjęcia kampinoskiej przyrody.zdjęcia kampinoskiej przyrody.

Autor tych zdjęć  umie znaleźć się we właściwym miejscu przy właściwym świetle  i we właściwym momencie. Widzi więcej niż każdy z nas, z etnografią wydaje się być za pan brat, pisze też nie najgorzej, a że jest filozofem z wykształcenia, w niemal każdym jego zdjęciu lub tekście refleksji też jakby ciut więcej. Jak przy jednym ze zdjęć, przedstawiających powalony na ziemię, gałęzisty pień drzewa. „Przez dwieście lat opierał się wiatrom. Wreszcie padł. Kolos sosnowy. Wyrwało go z ziemi. Rozczapierzył paluchy i skonał.”  Po lekturze takich komentarzy, na takie detale puszczańskiego krajobrazu patrzy się  jakby inaczej.

„W tym bagnie jak nic siedzi bagiennik  –  czytam podpis, jaki pan Maciej obdarzył jedno ze zdjęć bagiennych lasów, tak bardzo ubierających puszczę.  –  To całkiem przyjemny stwor, chociaż wygląda jak każde straszydło nie najlepiej. Bagiennik człowiekowi nijak się uprzyksza. Siedzi tak na dnie, zanurzony w mule. Z rzadka tylko się wynurza, żeby tchu zaczerpnąć. Mówią, że maź z jego nozdrzy ma leczniczą moc...”

O jednej książce muszę jeszcze wspomnieć. Niewielka, nie tęga, ale wydana pierwszorzędnie, na znakomitym papierze wydrukowana  i bardzo, ale to bardzo fascynującą książką jest „Już tylko echo” Radosława Jarosińskiego. W roku 2022 wydało ją z Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą w Sochaczewie. To książka - reportaż, staranne opracowana, interesująca graficznie. Zawierająca relacje mieszkańców wsi Famułki Królewskie w powiecie sochaczewskim, jednej z tych puszczańskich wiosek, które zostały już niemal całkowicie opuszczone i które ogarnia powracająca na swoje – puszcza.  Jest to par exellance książka krajoznawcza. Napisana jest  szczerze, prosto i od serca. I ta książka uczy patrzenia na to, co się  mija w swoich wędrówkach. Słuchania echa też się trzeba uczyć. My, miastowi, trochę w tym już nie za bardzo. Czytając tę opowieść o puszczańskich, kampinoskich książkach, zatrzymaj się choć na chwilę, czytelniku, przy tym fragmencie książki  o Famułkach.

„Podczas gdy chaty mieszkańców wsi zapadają się w  zmurszałą przeszłość, trwają jeszcze ostanie ślady ich bytności w puszczy. Do nich powracają, dbając o nie jak o cenne skarby. Mowa o przydrożnych krzyżach i kapliczkach. W Famułkach znajduje się ich jeszcze kilka.
Z czasem zaczynają czekać na nas jak na starych znajomych, a jak jeszcze poświęcimy im chwilę uwagi – zaczynają opowiadać swoje historie. A tyle ich, ile ludzkich intencji, próśb, żalu i wyrzutów sumienia, ale także śmierci, niespodziewanej i nagłej, żołnierskiej lub cywilnej.
Sędziwy strzelisty krzyż stoi na rozstaju dróg między Miszorami, Czaplińcem i Famułkami. Solidne drewno przetrwało wiek i trochę, krzyż postawiono w roku 1905, a jego fundatorem był Franciszek Domański. Nadzwyczaj wysoki krzyż oddziela się ciemnymi kreskami na tle jasnego nieba i człowiek zadzierający ku niemu głowę musi zmrużyć oczy. Nikt nie pamięta intencji jego wzniesienia, ale krzyż rozstajny mógł być po prostu postawiony na granicy wsi, jako symbol wiary jej mieszkańców.
W  niewielkiej odległości od krzyża, przy leszowej drodze, stoi nieco zaniedbana mała budowla. Była to kapliczka przydomowa, a tu mieszkało kiedyś bezdzietne małżeństwo państwa Kosińskich. Wzięli oni na wychowanie dziewczynkę z  rodziny Fornalskich, której matka zmarła przy porodzie. Gdy przybrana córka wyszła za mąż, małżeństwo postawiło kapliczkę w  intencji pomyślnych narodzin zdrowego dziecka.”

...............................................

Patrzę teraz na te wszystkie książki o Puszczy Kampinoskiej, jakie leżą przede mną i  przypominam sobie czas (wcale nie tak odległy, niewiele ponad dziesięć lat temu), jak ta podwarszawska puszcza jako temat książkowy nie mogła przebić się do świadomości wydawców. Propozycje  składałem w wielu wydawnictwach. Większość na moje listy nie odpowiedziała ani słowem i propozycję litościwie zmilczała „Czarne” do tych wydawnictw również należało. Jednak kilka odpowiedzi na moje listy nadeszło dość szybko. Jedna była brutalna, sprowadzała się do jednego zdania: a kto to kupi?  Czyli – a kogóż ta puszcza może zainteresować. Druga, że może tak, ale muszą się zastanowić, trzecia była taka mniej więcej:  

Szanowny Panie! Wiele podwarszawskich szlaków przewędrowałem z Pańskimi przewodnikami w ręku. Miło mi, że mogę teraz bezpośrednio podziękować Panu za trud stworzenia tych książeczek. Zbiór gawęd, które nam Pan przedstawia, to jak Pan sam ocenia  – rzecz niekomercyjna. Nasze wydawnictwo działa bez dotacji i balibyśmy się trochę zaryzykować zainwestowanie w książkę, która przyniesie nam zwycięstwo moralne, ale też klęskę ekonomiczną. Proszę przyjąć wyrazy głębokiego poważania  i podpis.

Była jeszcze odpowiedź czwarta, nadeszła od prezesa Wydawnictwa Iskry. Myślę, że to jemu nie tylko ja powinienem dziękować, że wydał  moją książkę. Albowiem – to nie ulega wątpliwości – że właśnie wydana w roku 2010 moja Wardęga uruchomiła lawinę tego rodzaju książkowych opowieści z krajoznawstwem i przyrodą w tle. Ale – gwoli prawdy rzec trzeba  – jednocześnie niemal zaczęła się moda na opowieści przyrodnicze, a jedną z pierwszych osób, co to ten nurt w Polsce zapoczątkowali, była Simona Kossak.

Powiem szczerze: nie do końca jestem szczęśliwy nadmiernym zainteresowaniem Puszczą Kampinoską. Nie z powodu, że wyrosła mi konkurencja, bo jej się to chwali, a ja już swoje zrobiłem i chwatit'. Ale z innych, praktycznie jedynych, na pewno o wiele ważniejszych powodów; jestem przede wszystkim ochroniarzem, od wielu lat mam zaszczyt być członkiem Rady Naukowej Kampinoskiego Parku Narodowego, brałem czynny udział w kształtowaniu w nim ruchu turystycznego, projektowałem znakowane szlaki, w założeniu miały pokazywać to, co najbardziej interesujące i omijać to, co najbardziej na ochronę zasługuje. Obserwując czym dla kampinoskiej przyrody staje się nadmierne nią zainteresowanie, widzę wyraźnie, że nie same anioły ciągną ku tej podwarszawskiej puszczy.

Jest takie trafne zdanie: ochrona przyrody jest jak wąż, który zjada własny ogon. Dopóki przed jakimś urodziwym krajobrazem nie zawiesi się tablicy z napisem, że to jest rezerwat, ludzie nie wykażą nim większego zainteresowania. Dla spokoju przyrody parku narodowego zbyt duże nim zainteresowanie nie jest najlepsze. Czas najwyższy, aby zainteresowanie  przyrodniczymi pejzażami kierować także pod inne adresy. A w okolicach podwarszawskich jest ich wszak trochę. Jakby kto pytał, odsyłam do różnych swoich przewodników i książek. Wciąż marzy mi się dobra książka o mazowieckich puszczach nadbużańskich, Białej i Kamienieckiej. Temat „człowiek i natura” świetnie by się tam zrealizował,  teren jest wyjątkowo interesujący, od Puszczy Kampinoskiej o wiele, wiele bardziej. Ba! Ale tam nie ma parku narodowego. A ochrona przyrody, jest jak wąż, który... no właśnie.

Przypomniało mi się akurat zabawne zdarzenie z Przysłopu Miętusiego w Tatrach. Miejsce to jest zupełnie wyjątkowe, łatwo osiągalne i najbardziej widowiskowe w pogodne, słoneczne dnie wczesnego lata. Wtedy, gdy nad  górską polaną, tonącą w świeżej, bujnej zieleni, wznoszą się skaliste, zbudowane z jasnych wapieni, o kilometr wyższe szczyty Czerwonych Wierchów, a w wysoko zawieszonych polodowcowych kotłach ich północnej ściany miejscami zalega jeszcze śnieg. W tamtym dniu przed wielu laty, który właśnie mi się przypomniał,  napatrzeć się z zachwytem na panoramę okolicy nie mogłem. Od strony Gronika zbliżał się do mnie niemłody pan, a gdy już podszedł blisko, uchylił słomkowego kapelusza zamaszystym, eleganckim, przedwojennym gestem, i zapytał uprzejmie: przepraszam, że przeszkadzam, ale czy mógłby mi pan powiedzieć, gdzie tu jest ten piękny widok, o którym mi mówiono, żebym koniecznie zobaczył?   

...............................................